Երբեմն խոսուն փաստերի «մերկ» ներկայացումն ավելի համոզիչ է, քան դրանք մեկնաբանություններով օժտելը։ Ստորեւ մի քանի փաստաթղթեր են ղարաբաղյան կարգավորման խնդրում «Մեղրիի տարբերակի» մասին՝ նվազագույն ծանոթություններով։
ա) Ադրբեջանի հետ սահման ունենալը շատ վաղուց եղել է Թուրքիայի արտաքին քաղաքական գերխնդիրը։ Այդ նպատակով նա ժամանակին հինգ անգամ մեծ տարածք զիջեց Իրանին՝ ձեռք բերելով հողի մի փոքրիկ լեզվակ՝ Նախիջեւանի հետ ընդհանուր սահման ունենալու համար։ Բայց չկարողացավ լուծել բուն Ադրբեջանի հետ կապի հարցը։ Հենց այստեղ, Թուրքիայում էլ ծնվեց Մեղրիի շրջանը Լեռնային Ղարաբաղի հետ փոխանակելու ծրագիրը։
Ահա Ռուբեն Տեր-Մինասյանի վկայությունը։
1918 թ.
«ՀՅԴ առաջնորդներից Ռուբենը (Տեր-Մինասյան) գրում է. «Արամը, իր նախկին ընկեր` հաղթական Խալիլ փաշայից, որը եկել էր Երևան, պահանջում էր սահմանների ընդարձակում և ապրելու հնարարավորություն: Խալիլ փաշան սկզբունքորեն չէր մերժում Հայաստանի հողերի ընդարձակման պահանջը: Նա կանխավ առաջարկում էր, որ հայերը դատարկեն Զանգեզուրի Մեղրիգավառակը, որպեսզի իրենք անմիջապես կապվեն Բաքվի հետ: Դրա փոխարեն պատրաստ էր Ադրբեջանի հաշվին ընդարձակել Հայաստանի սահմանները դեպի Ջևանշիր ու Վարանդա»: (Տե՛ս)
բ) Տասնամյակներ անց, 1990-ականներին, առաջին իսկ հարմար թվացող պահին Թուրքիան կրկին փորձեց շրջանառության մեջ դնել եւ լուծել Մեղրին Լեռնային Ղարաբաղի հետ փոխանակելու նույն խնդիրը։
Ստորեւ հետազոտող Սուրեն Սարգսյանի՝ Վաշինգթոնի արխիվներում հայտնաբերած գաղտնազերծված փաստաթուղթը.
28.04.1992 թ.
«Գաղտնի սղագրություն 1992 թ։ Թուրքիայի նախագահ Օզալը Ջ․Բուշին համոզում է Արցախը փոխանակել Մեղրիով։
Նախագահ Օզալը՝ Ջորջ Բուշին. «Հիմա անդրադառնամ Լեռնային Ղարաբաղին։ Մի գաղափար ունեմ։ ԼՂ-ն 80% բնակեցված է հայերով և 20% ադրբեջանցիներով։ Նրանք կարող են տարածքների փոխանակում իրականացնել։ ԼՂ-ն կարող է հանձնվել Հայաստանին, փոխարենը Ադրբեջանը տարածք ստանա Հայաստանից, որը կմիացնի Ադրբեջանի երկու տարածքները (նկատի է առնվում Ադրբեջանն ու Նախիջևանը): Ստալինը այստեղ սահմաններ է գծել և այդ հատվածը տվել էր հայերին՝ նրանց սիրաշահելու համար։»
Պետքարտուղար Ջեյմս Բեյքեր. «Ի՞նչ պետք է տեղի ունենա փոխանակվող տարածքի հայկական բնակչության հետ։»
Նախագահ Օզալ. «Մոտ 50.000 մարդ է, որոնք պետք է տեղահանվեն։ Հակառակ պարագայում այս պատերազմը երբեք չի ավարտվի։ Թուրքիան լավ հարաբերություններ ունի Հայաստանի հետ։ Հայաստանն էլ լավ հարաբերությունների կարիք ունի Թուրքիայի հետ։ Բացի դրանից այլ պատճառ էլ կա, թե ինչու է պետք այդպես անել։ Կենտրոնական Ասիայի պետությունները կարիք ունեն դուրս գալու դեպի Եվրոպա։ Նոր ռուսական իշխանությունները ցանկանում են լինել Ցարական Ռուսաստանի պես։ Նրանք ցանկանում են, որ բոլոր ճանապարհները գնան դեպի Մոսկվա։ Կոմունիստների ժամանակ ամբողջ արտադրանքը գնում էր Մոսկվա։ Այս պետություններին կարող է վտանգ սպառնալ։ Բոլոր խողովակաշարերը գնում են Ռուսաստան կամ Ռուսաստանի տարածքով են անցնում։ Նույնիսկ հիմա թուրքմենական գազը գնում է Ռուսաստանի միջով։ Դրա համար էլ իրենք այժմ ուղիներ են փնտրում Թեհրանի կամ Թուրքիայի միջոցով։ Իմ պլանի օգնությամբ մենք կարող ենք այդ խողովակաշարը Ադրբեջանի միջոցով միացնել Թուրքիային և տանել Եվրոպա։ Այս պետությունները կարիք ունեն դուրս գալու դեպի Եվրոպա ոչ Ռուսաստանի տարածքով։ Այլ տարբերակ է Աֆղանստանով, Պակիստանով, այնուհետ՝ Հնդկական օվկիանոսով։ Կարևոր է, որ այս պետությունները անկախ դառնան Ռուսաստանից՝ ենթակառուցվածքների զարգացման միջոցով»։
Պետքարտուղար Բեյքեր. «Դա այն է, ինչ մենք հիմա արդեն անում ենք։ Բոլորը, բացի տաջիկներից, դրան համաձայն են։ Կարծում եք՝ նրանք զգուշանում են Իրանի՞ց։»
Նախագահ Օզալ. «Չեմ կարծում։ Տաջիկները սունի են, խնդիր չի առաջանա։ Բայց այստեղ կարևորը Ադրբեջանն է։ Նրանք միջանցքի կարիք ունեն, և Ադրբեջանը կարող է դա տրամադրել։ Սա նաև Հայաստանին է ձեռնտու»։
Պետքարտուղար Բեյքեր. «Արդյո՞ք ադրբեջանցիները համաձայն կլինեն դրան։ Խնդրում եմ մեզ տեղեկացնեք։ Մենք կցանկանանք տեղյակ լինել։ Բացի դա, մենք որոշ դեմոգրաֆիկ ուսումնասիրություններ կանենք» (քաղված), որտեղ նաեւ փաստաթղթի բնօրինակի պատճենն է)։
գ) Ծրագիրը նույն՝ 1992 թվականին փորձ արվեց շրջանառության մեջ դնել ամերիկացի փորձագետ-վերլուծաբան Փ. Գոբլի անունով, ինչը, հանդիպելով Հայաստանի իշխանության կոշտ հակազդեցությանը, մոռացության տրվեց։ Այն վերակենդանացավ 1998 թ. Հայաստանում պետական հեղաշրջմամբ կատարված իշխանափոխությունից հետո, Ռ. Քոչարյանի նախաձեռնությամբ։
Ստորեւ՝ քաղվածքներ Մեղրիի հարցով Քոչարյան-Ալիեւ բանակցային խոհանոցին քաջատեղյակ, պաշտոնաթող ամերիկյան դիվանագետ Ֆիլիպ Ռեմլերի՝ 2016 թ. հրապարակած «Կովկասին շղթայված. Խաղաղարար գործընթացը Լեռնային Ղարաբաղում 1987-2012թթ» (Chained to the Caucasus: Peacemaking in Karabakh 1987-2012) աշխատությունից:
1999 թ.
«Հարկ է նշել այն հանգամանքը, որ բանակցությունները շատ ինտենսիվ էին... Քոչարյանն ու Ալիևն արդյունքում մշակեցին բոլորովին նոր լուծում, որն ամբողջությամբ տարբեր էր ԵԱՀԿ նախկինում մշակած բոլոր առաջարկներից: Լուրջ փոխզիջումներ՝ հիմնված լայն տարածքային փոխանակման վրա. Հայաստանը ստանում էր ամբողջական տիրապետություն Ղարաբաղի վրա, ներառյալ Լաչինի միջանցքը, որի դիմաց Արդբեջանի ամբողջական տիրապետության տակ էր անցնում Հայաստանի ամենահարավային շրջանը` Մեղրին, որը Հայաստանը կապում է Իրանի հետ, և որը պետք է դառնար կապող միջանցք Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև...»:
«Սադարակում կայացած չորրորդ հանդիպումից հետո Ալիևն ու Քոչարյանը նախաձեռնեցին ասուլիս, որտեղ երկուսն էլ ակնարկեցին, որ բավականին մոտ են լուծմանը...»։
«Տարածքների փոխանակման ծրագրի աշխարհաքաղաքական հնարավոր հետևանքներն ահռելի էին: Մեղրին ոչ միայն ընկած է Ադրբեջանի և Նախիջևանի միջև, նաև ձևավորում է Հայաստանի ընդհանուր սահմանն Իրանի հետ: Սահման, որը ծրագրի իրականացման պարագայում Հայաստանը կորցնելու էր»:
«Այս հարցերից շատերը դեռ լուծում չէին ստացել Սադարակի հանդիպմանը: Ալիևն իր մոտ հրավիրեց Ադրբեջանում ԱՄՆ դեսպան Սթենլի Էսկուդերոյին և բացահայտեց իր և Քոչարյանի համատեղ մշակած ծրագիրը: Սա նորություն էր Միացյալ Նահանգների համար։ Ալիևը խնդրեց դեսպանին Մինսկի խմբի անունից այդ բանավոր համաձայնության հիման վրա պատրաստել գրավոր նախագիծ, որն ավարտուն տեսքի կբերեն ինքը և Քոչարյանը: Նա խնդրեց, որ դա արվի անհապաղ»։
«... Չնայած ԱՄՆ պետքարտուղարի տեղակալ և Մինսկի խմբի համանախագահող Սթրոբ Թելբոթը դիտարկում էր Մինսկի գործընթացը` որպես հնարավորություն համագործակցելու Ռուսաստանի հետ, ամերիկյան կողմը, խախտելով նախադեպը, տեղյակ չպահեց համանախագահողներին: Գործելով միակողմանիորեն, ամերիկյան կողմը շտապ սկսեց գրավոր փաստաթղթի պատրաստումը: Սա դեռ չավարտած` Թելբոթը և ամերիկյան համանախագահ Քերի Քավանոն մեկնեցին Բաքու (հոկտեմբերի 26-ին) և Երևան (հոկտեմբերի 27-ին)` փորձելով վերամշակել Քոչարյան-Ալիև համաձայնությունը: Այդուհանդերձ, Թելբոթը ստիպված էր արագ մեկնել Թբիլիսի հոկտեմբերի 27-ին` զբաղվելու մեկ այլ ճգնաժամով: Մեկնելով Երևանից` ամերիկացիները համոզված էին, որ հակամարտության կարգավորումը վերջապես շատ մոտ է:
Մինչ Թելբոթի ինքնաթիռը դեռ օդում էր, Սադարակի հանդիպումից 16 օր անց, Նաիրի Հունանյան անունով մեկը` չորս ուղեկցողների հետ միասին զինված ներխուժեց Հայաստանի խորհրդարան և սպանեց 8 պաշտոնյայի, նրանց թվում` վարչապետ Վազգեն Սարգսյանին և ԱԺ նախագահ Կարեն Դեմիրճյանին» (տե՛ս):
* * *
Թերեւս, գիտակցելով քայլի ակնհայտ դավաճանական էությունը, ավելի ուշ, Քոչարյանը եւ նրա գործակից Վ. Օսկանյանը, ի հեճուկս բազմաթիվ փաստերի, փաստաթղթերի եւ տեղեկացված մարդկանց վկայությունների, ամեն կերպ փորձել են հերքել Մեղրիի գործարքը։
«Մեղրիի տարբերակի» քաղաքական տարողությանը իրենց բնույթով համեմատելի են եւս երկու խնդիր՝ անմիջապես կապված Ռ. Քոչարյանի (ու նրա արտգործնախարար Օսկանյանի) անվան եւ գործունեության հետ, որոնք, ի տարբերություն առաջինի, իրականացվել են.
ա) Լեռնային Ղարաբաղին՝ որպես հակամարտության կողմի, միջազգայնորեն ճանաչված մանդատից զրկումը.
բ) Թուրքիային այն հիմքի մատուցումը, որի վրա անխուսափելիորեն պետք է հարուցվեր եւ քաղաքացիություն ստանար Հայոց ցեղասպանության հարցով հայ եւ թուրք պատմաբանների տխրահռչակ հանձնաժողովի խնդիրը։
Սպասենք գաղտնազերծվող նոր փաստաթղթերի, որոնք կբացահայտեն նաեւ այս ծրագրերի ծննդավայրերը, հեղինակներին եւ շահառուներին
։
։
