Wednesday, December 21, 2016

Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի նոր գիրքը. «Խաղաղություն, Հաշտություն, Բարիդրացիություն»


Հայ Ազգային Կոնգրեսի՝ դեկտեմբերի 17-ին տեղի ունեցածհամագումարում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթից հետոմասնակիցներին բաժանվեց մի գիրք՝ «ԽաղաղությունՀաշտությունԲարիդրացիություն» վերնագրով։ Դրանումբացի րոպեներ առաջհնչած՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթիցամփոված են նաեւՂարաբաղյան կարգավորման թեման ամբողջեցնող՝ նրակարեւորագույն հոդվածները։


Ստորեւ ներկայացնում ենք գրքի խմբագիր Աշոտ Սարգսյանի նախաբանը եւ վերջաբանը միասին։
                                                      ***
Սույն ժողովածուն մտահղացվել է Հայ Ազգային Կոնգրեսի՝ դեկ­տեմ­բերի 17-ին կայանալիք համագումարում Լեւոն Տեր-Պետ­րոս­յանի ելույթի առիթով։ Ելույթը հիմնականում վերա­բերում է վեր­ջին շուրջ երեք տասնամյակում Հայաս­տանի, հայ ժողովրդի հա­մար ամենաճա­կատա­գրական դարձած՝ Ղարաբաղյան հակա­մար­տու­թյան կարգա­վոր­մանը, ինչպես նաեւ այսօր դրա հետ աղերսվող ներքա­ղա­քա­կան այլ խնդիրների։ Նկատի ունենալով հարցի կարեւո­րու­թյունը, ելույթի ֆունդամենտալ բնույթը, կար­գա­վորման առկա գործ­ընթացները, նաեւ ժամանակի մեջ խնդրի պատ­կերն ամ­բողջացնելու համար, նպատա­կահարմար գտն­վեց այն հրապարակել Հայաս­տանի հիմնադիր նա­խա­գահի՝ ղարա­բաղ­­յան թեմայով մի քանի այլ, նույնպես ֆունդամենտալ ելույթ­նե­րի ու հոդվածների հետ միասին։ Դրանք են՝ հայտ­նի «Պատե­րազմ, թե՞ խաղաղություն. լրջա­նալու պահը» հոդ­վածը (1 նոյեմ­բերի, 1997թ.), Անվտանգության խորհրդի նիստում ելույթը (8 հուն­վարի, 1998թ.), 2007թ. առաջին հանրահավաքային ելույթից նույն հարցին վերաբերող գլուխը (հոկտեմբերի 26) եւ Ապրիլյան պատերազմից հետո «Իլուր» կայքին տված հարցա­զրույցը։ Այս հա­մադրմամբ լրանում եւ ամբող­ջանում են խնդրի բոլոր աս­պեկտ­ները, որոնք չէին կարող տեղ գտնել մեկ ելույթում։ Այդ կերպ հստակ ի ցույց է դրվում նաեւ Ղարաբաղյան հիմնա­հար­ցում Հայոց Համազգային Շարժման, Հայ Ազգային կոնգրեսի եւ անձամբ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի մոտեցումների հետեւո­ղակա­նու­թյունն ու անխոտոր շարունակականությունը։

***
«Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հարցադրումը, որ 1997 թվա­կանին դարձավ խիստ որոշակի՝ Ղարաբաղյան հակա­մար­տու­թյան կարգավորման խնդրին նվիրված՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հայտնի հոդվածի վերնագիր, իր ընդհան­րական-քաղաքական իմաս­տով կարող է վերնագիր դառնալ մեր պատմության վեր­ջին՝ Ղարաբաղյան շարժման սկզբնա­­վորումից առ այսօր ընկած շուրջ երեք տասնամյակի համար։
Դեռ 1988 թվականի օգոստոսին «Ղարաբաղ» կոմիտեի կող­մից հրապարակված՝ Հայոց համազգային շարժման առաջին ծրա­գրի «գաղափարական սկզբունքները» բաժնում, ի թիվս այլ՝ հայ քաղաքական մտքի համար հեղափոխական դրույթների, արձա­նագրվում էր նաեւ հետեւյալը. «Մեր սկզբունքն է՝ խաղաղ եւ երջանիկ ապրել հարեւան բոլոր ժողովուրդների հետ... խա­ղաղությունը եւ համերաշ­խու­թյունն ամուր են լինումերբ հիմնվում են արդարության վրաերբ չեն ոտնահարվումորեւէ ժողովրդի իրավունք­ները»։ Համաժողովրդական շարժման որդե­գրած այս սկզբունքը Հայաստանի առաջին ժողովրդավար իշ­խա­նության ու անձամբ նրա ղեկավար Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի համար դարձավ գործնական քաղաքականության առաջ­նա­յին խնդիրը, պետականության կառուցման թիվ մեկ հիմնադրույթն ու ելակետը։
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի եւ նրա ղեկավարած իշխա­նու­թյան համար քաղաքական այս գիծն առաջնային եւ առանց­քային մնաց ամբողջ ընթացքում՝ թե՛ նախապատերազ­մա­կան լարված շրջանում, թե՛ բուն պատերազմի ընթացքում, թե՛, առավել եւս, տարած հաղթանակներից ու կնքած զինա­դադարից հետո։ Այո՛, պարտադրված պատերազմ մղած ու պատերազմ հաղթած նախագահի քաղաքական գործու­նեու­թյան մեխը կամ առանցքը մշտապես եղել է խաղաղությունը, եւ այս բանը հավաստող, ապացուցող նյութերը, նաեւ այդ շրջանի համար, մի ամբողջ հատոր կարող են կազմել։ Քաղաքական նույն գիծը նրա համար մնաց առաջնային եւ առանցքային նաեւ որպես ընդդիմության առաջնորդ՝ վերջին տասնամյակում։ Այլ կերպ չի կարող լինել պե­տական գործչի համար, որի մտահոգության առարկան բա­ցա­ռապես երկիրն է, պետությունը, ժողովուրդը եւ ոչ թե անձ­նական կամ կու­սակ­ցական շահերը։ Եւ նույնպիսի մի հատոր կարող են կազմել նաեւ այս փաստը հավաստող եւ հաստատող նյութերը։
Որտեղի՞ց է գալիս խաղաղության՝ որպես քաղաքական կեն­սա­կան գործիքի մասին անխաթար այս համոզմունքը. մեր պատ­մության հազարավոր տարիների փորձի՞ց, երբ ազգային կյանքի քաղաքական, մշակութային, տնտեսական եւ այլ առումներով ար­գասաբեր շրջանները համընկել են խաղաղության տասնամյակ­ների հետ, գուցե պատմական հակառակ փորձի՞ց՝ նկատի ունե­նալով, օրինակ՝ 1918-1920 թվականների ձախող ու կորստաբեր շրջանը, իրատեսական քաղաքական հաշվարկի՞ց՝ մեկնակետ ունենալով արդի ակնհայտ աշխարհաքաղաքական իրողություն­նե­րը, միջազ­գային իրավունքը, եղած սեփական ռեսուրսները եւ այլն։ Հավանաբար՝ բոլորից միասին։
Խնդիրը, որին վերաբերում է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի՝ Հայ Ազգային Կոնգրեսի 2-րդ (20-րդ) համագումարի հրա­պա­րակվող ելույթը, նրա ողջ քաղաքական գործունեության միջով անընդ­հատ եւ ուղիղ ձգվող առանցքային գծի տրա­մա­բանական շարու­նակությունն է։ Դա խաղաղությանբոլոր հարեւանների հետ հաշտ ապրելուբարիդրա­ցիա­կան հա­րա­բերություններունե­նալու դրույթն է։ Այս կերպ է միայն պատկերանում Հայաս­տանի՝ որպես ազգային պետու­թյան գոյությունը, զարգացումը, հզորացումը, որպես հայ ժո­ղովրդի գոյության եւ ազգային ինք­նության պահպանման երաշխիքի, դերակատարությունը։ Այս դեպ­քում Հայաստան ասելով, բնականաբար, նկատի ունենք նաեւ Լեռնային Ղարաբաղը։
Անհեթեթ կլինի այն պնդումը, թե քիչ թե շատ ռացիոնալ որեւէ հասարակության մեջ պատերազմի կողմնակիցներն ավելի շատ կարող են լինել, քան խաղաղության։ Սակայն խաղա­ղու­թյունը մի որակի իշխանություն է պայմանավորում, պատերազ­մը՝ բոլորովին այլ որակի։ Իսկ պատերազմն էլ երբեք ուղիղ ու բացահայտ չի քարոզվում, այլ բազմազան «հայ­­րե­նասիրական» կարգախոսների, իրականությունից կտրված առավելապաշտա­կան ծրագրերի հանդերձա­վոր­մամբ, «մշտական թշնամու», «դա­րավոր ոսոխի» կերպար­ների կերտմամբ եւ այլն։ 1990-1998 թվա­կաններին Հայաս­տանում իշխանության էր խաղաղության կուսակ­ցությունը։ Նրան, այո՛, վիճակված էր պատերազմ վարել եւ հաղթական մի հանգրվանի հասնել՝ հենց հանուն արժա­նա­պատիվ հաշտության ու խաղաղության հաստատման։
Զինադադարի հաստատումից հետո ինտենսիվ բանակ­ցու­­թյուն­­ների արդյունքում 1997 թվականին կարելի էր հաս­նել հա­կամարտության համապարփակ կարգավորման՝ ստա­նա­լով այն, ինչը Ղարաբաղյան շարժման, ապա Ղարաբաղ­յան պատերազ­մի տարիներին դժվար էր անգամ երազել։ Կարգավորման այդ ծրագիրը մանրամասն ներկայացված է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի՝ 1997 թվականի սեպտեմբերի 26-ի մամուլի ասուլիսում, ապա «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն. լրջանալու պահը» հայտնի հոդվածում։ Դրանցում, ապա նաեւ Անվտանգության խորհրդի՝ 1998 թվականի հունվարի 8-ի ելույթում, մանրամասն նշված են նաեւ այն վտանգները, որոնք կառաջանան հարցի չկարգա­վորման, «ստատուս-քվոյին» կառչելու դեպքում։
Կարգավորումն անհնար դարձավ իշխանական ճգնա­ժա­մի՝ Հայաստանում առանցքային երեք պաշտոնյաների եւ Լեռ­­նային Ղարաբաղի ղեկավարության ընդդիմացման պատ­­­ճառով, ովքեր հարցը տեղափոխելով վերոհիշյալ «հայ­րենասիրական» կարգա­խոսների, իրականությունից կտրված առավելապաշտական ծրա­գրերի հարթություն՝ կառչեցին ստատուս-քվոյի պահպանման գա­ղափարին։
Դրան հաջորդեց Հանրապետության նախագահի հրա­ժա­րա­կանի հայտարարությունը, որի կենտրոնական միտքը հետեւյալն էր. «...իշխանության ճգնաժամում Արցախի հարցի արծարծումն ընդամենը պատրվակ էր։ Խնդիրը շատ ավելի խորն է եւ կապ­վածպետականության հիմնա­դրույթ­ներիխաղաղության ու պա­տե­րազմի այլընտրանքի հետ... Արտառոց ոչինչ տեղի չի ունեցելպարզապես Հայաստանում խաղաղության եւ արժանապատիվ հաշտության կուսակ­ցությունը պարտություն է կրել»։
Վտանգների ու կորուստների՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի բո­լոր կանխատեսումները, արտահայտված վերոհիշյալ փաս­­տաթղթե­րում, ցավոք, իրականացան.
– Հայաստանն, իրոք, Ադրբեջանի հետ համեմատության մեջ երբեւէ ավելի ուժեղ չեղավ, քան է՛ր 1997-98 թվա­կան­ներին։ Ուժերի հարաբերակցությունը բոլոր պարա­մետ­րերով փոխվել ու փոխվում է հօգուտ Ադրբեջանի։
– Հայաստանի տնտեսական կարողությունները վաղուց ար­դեն դժվարությամբ են կրում «ստատուս-քվոյի» պահպան­ման ծանրությունը։
– Միջազգային հանրությունն, իրոք, չի համակերպվում ստա­տուս-քվոյի պահպանման հետ եւ կողմերին շարունակում է առա­ջարկել կամ պարտադրել կարգավորման միմիայն փոխզիջու­մային ծրագրեր։
– Ռուսաստանն, իրոք, հետագա տարիներին լուրջ ջան­քեր գոր­ծադ­րեց Ադր­բե­ջա­նի հետ նոր­մալ հա­րա­բե­րու­թյուն­ներ հաս­տա­տե­լու համար, եւ Հա­յաս­տա­նն այլեւս չունի Անդր­կով­կա­սում Ռուսաստանի միակ դաշ­նա­կի­ցը կամ ստ­րա­տե­գիա­կան գոր­ծըն­կե­րը լի­նե­լու առա­վե­լու­թյու­նը։
– Այսօր, 18 տարի անց, բանակցությունների սեղանին դրված կարգավորման ծրագիրը ոչնչով առավել չէ, ավելին՝ կարեւոր դետալներում էականորեն զիջում է 1997 թվականին ներկա­յացված տարբերակներին։
– Սոցիալական վիճակի հետ միասին նաեւ կիսապատե­րազ­մական իրավիճակի հետեւանքով է, որ Հայաստանից եւ Լեռ­նային Ղարաբաղից չի դադարում վտանգավորության սահմա­նա­գծերն անցած արտագաղթը։
– Զրոյական արդյունք ունեցան շրջափակման պայման­նե­րում տնտեսական զարգացման հնարավորության՝ կառա­վար­­ման ինտենսիվացման շնորհիվ բյուջեի կրկնապատկ­ման, ար­տա­քին ներդրումների կտրուկ ավելացման,  սփյուռ­քից տարե­կան կես միլիարդ դոլարի օգնության ստացման՝ «հաղթողա­կանների» փաստարկները։
– Հարեւանների հետ բնականոն հարաբերությունների բա­ցա­կայության պատճառով Հայաստանը դուրս է մնացել տնտե­սական զարգացման համար կենսական՝ տարածա­շրջանային եւ միջազգային համակարգերից եւ ծրագրերից։
– Անցած 18 տարին, մասնավորապես՝ Ապրիլյան պատերազ­մը, ավելի քան ակնառու ցուցադրեցին, որ հակամարտության կարգավորման համար փոխզիջումն, իրոք, այլընտրանք չունի, որ դրա այլընտրանքը պատերազմն է։
– Ապացուցվեց նաեւ, որ 1998 թվականի իշխանական ճգնա­ժամում, իրոք, Ղարաբաղը միայն առիթ էր, իսկ իրա­կան խնդիրն իշխանության գալու հնարավորության օգտա­գոր­ծումն էր, տրա­մագծորեն այլ որակի իշխանության հաս­տատումը, որի դեմքը վաղուց հայտնի է, եւ որի դառը պտուղները վաղուց ճաշակում ենք բոլորս։
Եղան նաեւ բաներ, որ անհնար էր անգամ նախապես կանխատեսել։ Օրինակ՝ Հայաստանը, ի դեմս Ռ. Քոչարյանի, յու­րացրեց ԼՂՀ-ի՝ հակամարտության կողմի միջազգայնորեն ճանաչված մանդատը՝ թուլացնելով հայկական կողմի ուժը եւ զրկելով նրան ճկունությունից։ Ընդունվեցին միջազգային բարձր մակարդակի մի շարք փաստաթղթեր՝ Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի համար աննպաստ ձեւակերպում­ներով եւ այլն։
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, ինչպես նշում է այս տարվա ապրիլի 11-ին տված հարցազրույցում, երբեւէ չի հիշեցրել ու չի չա­րա­խնդացել իր վերոթվարկյալ կանխատեսումների ու զգուշա­ցումների իրականացման առիթով. «Եթե ոմանց թվում էթե եսպետք է բավարարված լինեմ իմ «կանխա­տե­սումների» իրակա­նաց­ման փաստիցապա այդ մարդիկ մոլորվում են։ Ես շատավելի ուրախ կզգայիոր սխալված լինեիու դրանք չիրա­կանանային։ «Բա որ ասում էի» տիպի «խորիմաստ» մտքերն ինձհամար անպտուղ տափակա­բա­նու­թյուններ են»։ Անկախ կար­գավիճակից, Հանրապետու­թյան առաջին նախագահի խնդի­րը միշտ եղել է ոչ թե իր ճշմարտացիությունը ցուցադրելը, այլ հարցի լուծումը, խա­ղա­ղության հաստատումը, դրան հնարա­վո­րինս օժան­դակելը։
Ամենեւին պատահական չէ, որ 2007 թվականի հոկ­տեմբերի 26-ին, ակտիվ քաղաքականություն վերադառնալու եւ առաջիկա նախագահական ընտրություններում իր թեկ­նածությունն առա­ջադրելու հայտը ներկայացնելու առաջին հանրահավաքային ելույ­թի ընդարձակ մի գլուխը վերաբերում էր հենց Ղարաբաղի խնդրին։
Լեռնային Ղարաբաղի կամ, որ միեւնույն է՝ խաղա­ղության հաստատման խնդիրը միակն էր, այն գերկարեւորը, որի համար Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական տվեց Հանրապետու­թյան նախագահի պաշտոնից։ Ղարաբաղի խնդիրը միակն է, այն գեր­կարեւորը, որի վտանգման դեպ­քում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, այս անգամ՝ որպես ընդդիմու­թյան առաջնորդ, ընդհուպ դադա­րեցնում է իր գլխավորած ուժի ներքաղաքական պայքարը եւ ազգային համախմբման կոչով դիմում բոլորին։ Եւ դա՝ թե՛ այն դեպքում, երբ Ղարաբաղին արտաքին ռազմական վտանգ է սպառնում, եւ թե՛ այն դեպքում, երբ կարգավորման բանակցու­թյուն­ների ինտենսիվ շրջանում անհրաժեշտ է ուժեղացնել հայ­կական կողմի դիրքերը։ Այդպես եղել է մի քանի անգամ։ Ապ­րիլյան պատերազմը եւ հետագա շրջանը դրա լավագույն օրի­նակն են. Առաջին նախագահի՝ պատերազմական իրադար­ձու­թյուններին անմիջապես տված հրապարակային արձա­գանք­­ները եւ գործողությունները (իր նախաձեռնությամբ Սերժ Սարգս­յանի հետ հանդիպումը, ապա Լեռնային Ղարա­բաղ այցն ու Բակո Սահակյանի հետ հանդիպումը) վճռական դեր խաղացին այդ պահին ամենեւին ոչ միանշանակ հա­սարակական մթնոլորտի կտրուկ փոփոխության եւ արտա­քին վտանգի դեմ ազգային համախմբման վճռորոշ գործոն դառնալու համար։
Ապրիլյան պատերազմին, Ռուսաստանի նախաձեռնու­թյամբ եւ վճռորոշ դերակատարությամբ, հաջորդեց հակա­մար­տու­թյան կարգավորման ինտենսիվ մի գործընթաց, որ դեռ իր ավարտին չի հասել։ Սա հետպատերազմյան շրջա­նում հակամարտության կարգավորման ամենաիրական հնարավորություններից մեկն է։ Նախընտրական շրջանի տրամաբանությունը, թերեւս, բոլորո­վին այլ թեմա, այլ ասելիք եւ այլ վարքագիծ է հուշում։ Մինչդեռ պետական գործչի հավատամքը թելադրում է այն, ինչ անում է Լե­ւոն Տեր-Պետրոսյանը՝ տալով հետեւյալ բացատրություն-պար­զա­բանումը.
«Ինչո՞ւ ենքուրեմնմեր անցավ գլուխը փորձանքի տակ դնում։ – Որովհետեւ Հայաստանում ճշմարտության երեսին ուղիղնայող ուրիշ ուժ չկա։ Եթե մենք էլ մյուսների պես լռենքողջախոհության ճրագը մեր երկրում վերջնակա­նա­պես կմարի։ Ուստիանկախ այն բանիցթե մեզ ինչ պիտակ­ներ կփակցնենես Կոնգրեսին առաջարկում եմ խիզա­խաբար ընտրությունների գնալ «ԽաղաղությունՀաշտու­թյունԲարիդրացիություն» նշա­նա­բանով։ Դա չի կարող հասկացողություն չգտնել ժողովրդի ճնշողմեծամասնության մոտորովհետեւ Հայաստանի ու Ղա­րա­բաղի փրկությանապահովության ու զարգացման այլ ճանա­պարհգոյություն չունի»։

http://www.ilur.am/news/view/56903.html

Wednesday, December 7, 2016

Գագիկ Ջհանգիրյան. Արդարադատության եւ քաղաքականության խառնարանում


Լույս է տեսել Հայ ազգային կոնգրեսի վարչության անդամ, հանրապետության նախկին զինվորական դատախազ Գագիկ Ջհանգիրյանի հոդվածների, հարցազրույցների, ելույթների՝ «Արդարադատության եւ քաղաքականության խառնարանում» վերնագրով ժողովածուն։ Ստորեւ այն ներկայացնում ենք գրքի խմբագիր Աշոտ Սարգսյանի՝ համառոտած ներածական խոսքով։

Գիտնականի, պետական բարձրաստիճան պաշտոնյայի, քաղաքական գործչի ունեցած գրավոր ժառանգությունից մի հատորի համար նյութեր կարելի է ընտրել՝ առաջնորդվելով տարբեր ելակետերով՝ նպատակ ունենալով դրա հեղինակին ներկայացնել որպես, ասենք, հմուտ մասնագետ, հաջողված պաշտոնյա, արդյունավետ քաղաքական գործիչ։ Գագիկ Ջհանգիրյանի արխիվից սույն հատորի համար նյութեր ընտրելիս մենք առաջնորդվել ենք բոլորովին այլ սկզբունքով՝ առաջին հերթին նկատի ունենալով նյութերի՝ որպես պատմական սկզբնաղբյուր ունեցած արժեքը։ Եւ դա պայմանավորված է ոչ թե հատորը կազմողիս սուբյեկտիվ նախասիրությամբ, այլ այն հանգամանքով, որ այս դեպքում հնարավոր էր շեղվել ընդունված ստանդարտներից եւ այսպիսի ելակետով առաջնորդվել։
Ի՞նչ նկատի ունենք։
Գ. Ջհանգիրյանն իր կենսագրության, մասնագիտական եւ պաշտոնեական գործունեության բերումով անմիջական մասնակցություն, հաճախ՝ առանցքային դերակատարություն է ունեցել մեր անկախության շրջանի մի շարք կարեւոր դրվագներում, քաջատեղյակ է իրողությունների խոհանոցային մանրամասներին։ Որպես այդպիսին, ահա, պատմաբանը նրա ոչ միայն հաղորդած տեղեկություններում, ենթադրություններում, գնահատականներում, անգամ ակնարկներում կարող է հայթայթել արժեքավոր ու վստահելի նյութեր, որ այլ տեղերից դժվար պիտի կարողանար գտնել։ Նկատի ունենք, մասնավորապես՝
Դատաիրավական բարեփոխումների սկիզբն ու ընթացքը 90-ական թվականներից եւ առ այսօր, ինչին նա ամենաակտիվ մասնակցությունն է ունեցել, եւ դա միշտ եղել է նրա ուշադրության կենտրոնում։
Բանակն ու նրա ներքին կյանքը, ինչին նա քաջածանոթ է՝ որպես Հայաստանի Հանրապետության երկարամյա զինվորական դատախազ։
1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործությունը, որի բարդագույն նախաքննությունը ղեկավարել է նա որպես դատախազ՝ բարդագույն պայմաններում ։
2008 թվականի մարտի 1-ի՝ խաղաղ ցուցարարների նկատմամբ կիրառված, տասը զոհի պատճառ դարձած հրեշավոր բռնությունը, համաժողովրդական շարժման ակտիվիստների զանգվածային ապօրինի հետապնդումները, ինչի առաջին թիրախներից մեկն ինքն է եղել անձամբ՝ մեկուկես տարի որպես քաղբանտարկյալ անցկացնելով անազատության մեջ, ապա նաեւ ղեկավարելով քաղբանտարկյալների իրավական պաշտպանության ողջ գործընթացը։
Առնվազն այս դրվագներում, հատկապես վերջին երկուսում՝ իրենց նշանակությամբ շրջադարձային ու ճակատագրական Հայաստանի համար, Գագիկ Ջհանգիրյանի արձանագրումները, հաղորդումներն ու գնահատականներն առաջնակարգ ու անշրջանցելի պատմական սկզբնաղբյուրի արժեք են ունենալու միշտ։

Սահմանադրություն եւ դատաիրավական բարեփոխումներ
1990 թվականի մայիս-հունիս ամիսներին տեղի ունեցած խորհրդարանական ընտրություններում Հայոց համազգային շարժման հաղթանակը սովորական իշխանափոխություն չէր։ Դա կոմունիստական կուսակցության 70-ամյա մենիշխանության, «խորհրդային» կոչվող համակարգի ավարտն էր, ինչին, բնականաբար, պիտի հետեւեր բոլորովին այլ՝ ժողովրդավարական համակարգի հաստատումը։ Դա պետք է տեղի ունենար հասարակական կյանքի բոլոր բնագավառներում ամենաարմատական բարեփոխումների, վերափոխումների միջոցով։ Եւ այդ բնագավառների մեջ ամենակարեւորներից մեկը, բնականաբար, դատաիրավական բնագավառն էր։
Միայն պաշտոնի բերումով չէ, որ Գագիկ Ջհանգիրյանը հայտնվեց դատաիրավական բարեփոխումների իրականացման «խոհանոցում»։ Դրանից առաջ նրան այստեղ բերեցին մասնագետ լինելու հանգամանքը ու նաեւ ակտիվ անհատի հատկանիշները։ Դատաիրավական բարեփոխումների բնագավառը նրա համար հոգեհարազատ դարձավ ի սկզբանե եւ այդպիսին մնաց մինչեւ վերջ։
Մասնագիտական հատկանիշներով չէ, որ պիտի անդրադառնանք այդ բնագավառի բարեփոխումներին վերաբերող համապատասխան նյութին, որ տեղ է գտել սույն հատորում։ Այս առիթով կանդրադառնանք շատ կարեւոր մի այլ իրողության՝ բարեփոխումների ընդհանրական ճակատագրին։
Հայաստանի Հանրապետության արդեն ավելի քան երկուսուկես տասնամյա պատմությունը հստակ բաժանվում է որակապես տարբեր, ընդհուպ՝ տրամագծորեն հակադիր երկու շրջանի՝ 1990-ական թվականների՝ ժողովրդավարական շրջան, եւ 1999թ. հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործության հետեւանքով սկիզբ առած եւ առ այսօր ձգվող ավազակապետական շրջան։ Ժողովրդավարական համակարգ ստեղծելու քաղաքական ծրագիր իրականացնող իշխանությունը ջանք չէր խնայում գտնելու կամ մշակելու համար այն ուղիներն ու մեխանիզմները, որոնք խորհրդային համակարգի տեղում պիտի գոյացնեին ժողովրդավարական համակարգ։ Տասնյակ ոլորտներից մեկի՝ դատաիրավական բարեփոխումների թեմայով սույն հատորում ընդգրկված նյութերի ամբողջությունը, որպես ցայտուն մի օրինակ, ցուցադրում է   90-ականների եւ հաջորդ շրջանի իշխանությունների ունեցած տրամագծային տարբերությունը՝ նրանցից յուրաքանչյուրի իրական, տրամագծորեն տարբեր գերակայությունների ու հետապնդած նպատակների տեսքով։
Ի՞նչ պատկեր է առարկայանում Գ. Ջհանգիրյանի՝ 90-ական թվականներին այս թեմայով թողած հոդվածներից ու հարցազրույցներից։
Բարեփոխումների անցկացման, ճիշտ եւ արդյունավետ լուծումներ գտնելու համար մոբիլիզացված են եղել հանրապետությունում առկա մասնագիտական ողջ կարողությունները։ Չի պարտադրվել որեւէ ուղղություն, գիծ կամ կաղապար։ Տրված է եղել միայն խնդիրը՝ ստեղծել դատաիրավական այնպիսի համակարգ, որն առավելագույնս ապահովի դատարանների անկախության, օբյեկտիվ դատաքննության վրա հենված վստահելի արդարադատություն։ Խրախուսվել են ազատ քննարկումները, դրանցում բոլորի մասնակցությունը, կարծիքների բազմազանությունն ու բախումները եւ այլն։ Դա հնարավորություն է տվել բարեփոխման մեխանիզմները մշակելիս առավելագույնս հաշվի առնել եւ ներդաշնակեցնել աշխարհի լավագույն փորձը եւ տեղական առանձնահատկությունները։
Բազմակենտրոն եւ բազմաժամ քննարկումների արդյունքներով ստեղծված նախագծերը եւ համակարգում դրանց հիման վրա կատարված առաջին փոփոխությունները բարձր են գնահատվել եւ աջակցության արժանացել միջազգային ասպարեզում։ Դրանք շատ արագ նաեւ որակական նոր պատկեր են ստեղծել Հայաստանի դատական համակարգում, եւ ավելի շատ խոստումնալից է եղել այդ բարեփոխումների շարունակումն ու խորացումը։ Ասենք, որ նույնն է եղել նաեւ հասարակական, տնտեսական կյանքի մյուս բնագավառներում իրականացվող բարեփոխումների հետ կապված։ Եւ այլ կերպ լինել չէր կարող, քանզի խոսքը վերաբերում է խնդիրներին քաղաքական դիրքերից նույն մոտեցմանը, նույն իշխանությանը, ժողովրդավարական եւ իրավական պետության ստեղծման նույն ուղեգծին։ Եւ ամենեւին պատահական չէ, որ հենց այս շրջանում է, որ Հայաստանը համարվում էր տարածաշրջանում «ժողովրդավարության կղզի»։
Դատաիրավական բարեփոխումների հիմքերն ամրագրվեցին Հայաստանի Հանրապետության՝ 1995 թվականին ընդունված Սահմանադրության մեջ։
1990-ականներին սկսված դատաիրավական բարեփոխումները, ըստ էության, հետագա շարունակություն չունեցան։ 1998 թվականին սկսված եւ 1999 թվականի հոկտեմբերի 27-ով ավարտված պետական հեղաշրջման արդյունքում ստեղծված տրամագծորեն այլ որակի իշխանությունը չէր կարող համատեղվել իրական ժողովրդավարական բարեփոխումների հետ։ Դրանք կասեցվեցին, խեղաթյուրվեցին, աղավաղվեցին եւ այլանդակվեցին։ Ավելին՝ վերացվեցին դրանց սահմանադրական հիմքերը. 2005 թվականին անցկացված «սահմանադրական բարեփոխումների» հիմնական նպատակներից մեկն էլ հենց բարեփոխումների՝ սահմանադրորեն ամրագրված հիմքերի վերացումն էր, սահմանադրական դրույթներ, որոնք, այնուամենայնիվ, զսպաշապիկ էին իշխանական կամայականությունների հետագա խորացման համար։ Թե մասնավորապես ինչ տեղի ունեցավ 90-ական թվականների բոլոր բարեփոխումների հետ, հատկապես 2005 թվականի սահմանադրական փոփոխությունների հետեւանքով, դատական համակարգի օրինակով, կարելի է պատկերացում կազմել Գ. Ջհանգիրյանի՝ այդ թեմային առնչվող նյութերին հետեւելով։

Բանակ. որպես ՀՀ զինվորական դատախազ
Բանակի հետ Գ. Ջհանգիրյանի անմիջական շփումը սկսվել է 1997 թվականից, երբ նա նշանակվել է ՀՀ զինվորական դատախազի պաշտոնում։
Որպես երկարամյա զինվորական դատախազ՝ նա բանակի ներքին կյանքին եւ իրողություններին ամենատեղյակ պաշտոնյաներից մեկն է։ Այդ թեմայով նրա հարցազրույցները, վերլուծություններն ու գիտական բարեխղճությամբ կազմված պաշտոնական զեկույցները կարեւոր ու հավաստի աղբյուր կարող են լինել բանակի պատմության հետազոտողի համար։ Որպես բանակի կյանքին քաջատեղյակ մարդ՝ նա հիանալի տեսնում է, թե որակական ինչ լուրջ բացասական տեղաշարժեր են կատարվում բանակում, եւ սրտի ցավով արձանագրում դրանք. «Բանակն ինձ համար հարազատ կառույց է, ուստի ցավ է հրապարակավ խոսել հարազատի ախտերի ու սխալների մասին: Սակայն այն, ինչի ականատեսն ենք վերջին ամիսներին գրեթե ամեն օր, երբեմն դուրս է նաեւ իմ՝ կարծես ամեն ինչ տեսած մարդու երեւակայությունից» (17.09.2010թ.):
Եւ ո՞րն է բանակի ներքին կյանքում կատարված որակական այդ լուրջ բացասական տեղաշարժի, քրեականացման պատճառը, հիմքը։ Բանակի ներքին կյանքին տեղյակ, զինվորականների եւ բանակի (որպես միավոր ու միջավայր), հոգեբանական նրբություններին քաջածանոթ նախկին զինդատախազի բացատրությունը ոչ թե նույնիսկ ճշգրիտ քաղաքական գնահատական է, այլ տվյալ բնագավառի վստահելի փորձագետի եզրահանգում, որ դժվար է վիճարկել. «...տեղի ունեցած դեպքերի դիտարկումներն ու ուսումնասիրությունները ինձ՝ դատախազիս ու քրեաբանիս հանգեցնում են մի հետեւության. պատճառը Մարտի 1-ին զինված ուժերի ստորաբաժանումների հակասահմանադրական ու հակաօրինական կիրառումն էր խաղաղ ցուցարարների դեմ, դրա արդյունքում ու պատճառով սպաների ու պայմանագրային զինծառայողների մոտ արձանագրված հոգեբանական խեղումները, նրանց արժեհամակարգում տեղի ունեցած անդառնալի բացասական տեղաշարժերը» (17.09.2010թ.):
Հանգամանքների բերումով տրամագծորեն տարբեր են եղել բանակի՝ որպես պետական կառույցի մասին հասարակության մեջ տարածված կամ տարածվող կարծիքներն ու պատկերացումները։ Հանուն քաղաքական նպատակների կամ այլ շահերի ոմանց կողմից երբեմն դա ծայրահեղացվել է բացասական իմաստով։ Երբեմն՝ ընդհակառակը, տեղի տալով սնապարծությանը՝ ֆետիշացվել է դրականը։ Բանակի մասին Գ. Ջհանգիրյանի հրապարակվող նյութերն օգնում են հեռու մնալ թե՛ մեկ, թե՛ մյուս ծայրահեղությունից։

Երկու պետական հեղաշրջում. Հոկտեմբերի 27
Հայաստանի անկախության առաջին տասնամյակների ներքաղաքական կյանքում երկու ճակատագրական նշանակություն ունեցող դրվագ են առանձնանում։ Դրանք մի ընդհանրություն ունեն, այն է՝ երկուսն էլ ուղեկցվել են արյունով, երկուսն էլ իշխանության հարց են լուծել։
Հանգամանքների բերմամբ երկուսին էլ ամենատեղյակ անձանցից է Գագիկ Ջհանգիրյանը։ Որպես դատախազ՝ նա է ղեկավարել Հոկտեմբերի 27-ի՝ Հայաստանի վերջին 100-ամյակում ամենահնչեղ ու ամենաբարդ քրեական գործի նախաքննությունը։ Մարտի 1-ի նույնքան հնչեղ գործի հետ նրա կապը, այսպես ասենք, ճիշտ հակառակ ուղղությամբ է։ 2008 թվականի նախագահական ընտրությունների առիթով ծայր առած Համաժողովրդական շարժմանը միացած առաջին բարձրաստիճան պաշտոնյան էր Գագիկ Ջհանգիրյանը, եւ այդ Շարժման դեմ իշխանության ձեռնարկած աննախադեպ ապօրինությունների ու բռնությունների առաջին թիրախը։ Փետրվարի 22-ի հանրահավաքում նրա ելույթից հետո հաջորդ օրը նա շինծու մեղադրանքով եւ բռնությունների ենթարկվելով ձերբակալվեց եւ դարձավ Շարժման առաջին քաղբանտարկյալներից մեկը։
Հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործությունից անմիջապես հետո, թեկուզ միայն ոմանց առաջին արձագանքներին, հայտնի իրադարձություններին եւ մամուլի հաղորդումներին հետեւելով, դժվար չէ պատկերացնել այն բարդագույն ու նաեւ վտանգավոր պայմանները, որում պիտի ընթանար եւ ընթացավ այս գործի քննությունը։
Իշխանական վերնախավում մինչ այդ ստեղծված էր յուրահատուկ մի իրավիճակ։ 1998թ. արտահերթ նախագահական ընտրությունների միջոցով իշխանության եկած Ռ. Քոչարյանի եւ այդ գործում վճռական դերակատարում ունեցած Վ. Սարգսյանի հարաբերություններում շատ արագ լուրջ անհարթություններ գոյացան։ Ներիշխանական հակասությունն ու հակամարտությունը տեսանելի էր ողջ հասարակությանը։ Ընդամենը մեկ տարի անց Վ. Սարգսյանը դաշնակցեց նախագահական ընտրություններում իր իսկ պաշտպանյալ Ռ. Քոչարյանի հիմնական հակառակորդ Կ. Դեմիրճյանի հետ («Արդարություն» դաշինք) եւ բացարձակ հաղթանակի հասավ 1999 թվականի մայիսին կայացած խորհրդարանական ընտրություններում։ Կ. Դեմիրճյանը զբաղեցրեց ԱԺ նախագահի, իսկ Վ. Սարգսյանը՝ վարչապետի պաշտոնը։ Քիչ անց մի առիթով Ռ. Քոչարյանը հրապարակավ հայտարարեց, որ պետության ղեկավարման մեջ ինքն արդեն ընդամենը «դիտորդի» կարգավիճակում է։
Այս պայմաններում Ազգային ժողովում կատարված ահաբեկչությունը, ակնհայտորեն հիմնական թիրախ ունենալով վարչապետ Վ. Սարգսյանին եւ ԱԺ նախագահ Կ. Դեմիրճյանին, բնականաբար, որոշակի ուղղությամբ կասկածներ հարուցեց։ Այդ կասկածները խորացան մասնավորապես այն բանի շնորհիվ, որ Ռ. Քոչարյանը շտապեց կատարվածը գնահատել որպես «մի ուչաստկովիի գործ»՝ հասկացնելով, որ պետք չէ կազմակերպիչներ կամ պատվիրատուներ փնտրել։ Առաջացավ չափազանց լարված ու վտանգավոր իրավիճակ։ Ռ. Քոչարյանը, իր համար ստեղծված ծանր վիճակից դուրս գալու համար, թե տեղի տալով ճնշումների, Վ. Սարգսյանի եղբորը՝ Արամ Սարգսյանին նշանակեց վարչապետ։
Դրանով, սակայն, ներիշխանական լարված ու փոխադարձ անվստահության մթնոլորտը չլիցքաթափվեց։ Քոչարյանի վերահսկողության տակ գործող լրատվամիջոցները բացահայտորեն զբաղված էին զինդատախազությանն ու քննչական խմբին վարկաբեկելով։ Քննությանը խոչընդոտելու, քարոզչական մեխանիզմներով հասարակական կարծիքի վրա ազդելու, ընդհուպ հանցագործներին ինչ-որ կերպ հովանավորելու քայլերին ի պատասխան՝ «Արդարություն» դաշինքը մարտի 3-ի հրապարակային հայտարարությամբ իր բողոքն արտահայտեց այդ ամենի դեմ՝ պահանջելով այդ պահին նախագահի աշխատակազմի ղեկավար Սերժ Սարգսյանի եւ Հանրային հեռուստատեսության տնօրեն Տիգրան Նաղդալյանի հրաժարականը։
Արդեն որոշակի ինքնավստահության հասած Ռ. Քոչարյանը կոշտ մերժեց «Արդարություն» դաշինքի պահանջը։ Ավելին, գերազանցելով իր լիազորությունները՝ նա ապրիլին գործը վարող ՀՀ զինվորական դատախազին արգելեց ներկայանալ Հոկտեմբերի 27-ի հարցով ԱԺ-ում կազմակերպված լսումներին։ Այդ առիթով, նույն օրը Գ. Ջհանգիրյանը հրաժարականի դիմում է ներկայացրել ՀՀ զինվորական դատախազի պաշտոնից, ինչը, սակայն, գործող նախագահի կողմից մերժվել է։ Նախաքննության մարմնի վրա ճնշումներ գործադրելու մասին նույն անհանգստությունն ու բողոքը Ռ. Քոչարյանին ուղղված առանձին «Բաց նամակով» հայտնեցին Հոկտեմբերի 27-ի զոհերի հարազատները։
Վեցամսյա յուրօրինակ դիրքային պայքարն ավարտվեց նրանով, որ Ռ. Քոչարյանը մայիսին պաշտոնանկ արեց վարչապետ Արամ Սարգսյանին, ապա կարճ ժամանակում ազատվեց նաեւ Վ. Սարգսյանի՝ պետական լուրջ պաշտոններ զբաղեցնող ընկերներից ու համախոհներից։ Ոմանք էլ, գայթակղության տրվելով, պարզապես «ճամբարափոխ» եղան (օրինակ՝ դեռ երկու ամիս առաջ Քոչարյանի հետ վերջնագրի լեզվով խոսող Անդրանիկ Մարգարյանը ընդունեց վարչապետ դառնալու առաջարկը)։ Բնականաբար, դրան զուգահեռ, նախաքննությունն իրականացնող մարմնի համար ավելի սեղմվեցին շրջանակները։ Նույն՝ 2000 թվականին ՀՀ գլխավոր դատախազությունում սկսեցին նյութեր նախապատրաստել 27-ի գործով զբաղվող քննչական խմբի դեմ, իբր՝ այդտեղ կատարվող ապօրինությունների վերաբերյալ։ Եթե այդ ժամանակ դա հետագա ընթացք չստացավ, ապա 2002 թվականին արդեն քրեական գործ հարուցվեց քննչական խմբի դեմ։ Միաժամանակ՝ ավելի անթաքույց դարձան ոճրագործների, նրանց օժանդակողների եւ այլ հանցակիցների նկատմամբ իշխանության հովանավորչական քայլերը։
Գագիկ Ջհանգիրյանը «27»-ի մայր գործը վարեց մինչեւ 2000թ. աշուն եւ այն հանձնեց դատարան։ Մինչեւ վերջ հակառակ գնալով «ուչաստկովիի գործ»-ի տրամաբանությանն ու, ըստ էության, հրահանգին՝ ՀՀ զինվորական դատախազը գործից մաս անջատեց հնարավոր կազմակերպիչների մասով՝ հիմնական հարցի քննության շարունակությունն ապահովելու համար։ Անջատված մասով քրեական գործի նախաքննությունը 2003 թվականի մարտին վերցվեց նրանից եւ մեկուկես տարի անց ապօրինաբար կարճվեց։
Անվարան կարելի է ասել, որ Գագիկ Ջհանգիրյանը Հոկտեմբերի 27-ի գործով ամենատեղեկացված պաշտոնյան է` տեղյակ ե՛ւ այն ամենին, ինչը փաստաթղթային տեսք ունի, ե՛ւ այն ամենին, ինչը փաստաթղթային տեսք չունի։ Ասել է թե՝ նրա ոչ միայն գնահատականներին, ենթադրություններին, այլեւ ակնարկներին անգամ շատ ավելի լուրջ պետք է մոտենալ, քան որեւէ այլ մեկի դեպքում։
Հոկտեմբերի 27-ը քաղաքական իմաստով ամենալուրջ ու արմատական պետական հեղաշրջման հետեւանք ունեցավ։ Գործի հսկայական քաղաքական կարեւորությունից զատ Գ. Ջհանգիրյանը նաեւ զուտ մարդկային հարթության վրա է իրեն պատասխանատու զգում իրականության բացահայտման համար. «...ես իմ խղճի առջեւ պարտավորվել եմ, թե ամեն ինչ պիտի արվի, որ այս հանցագործությունը մինչեւ վերջ բացահայտվի» (31.10.2000թ.):
Գ. Ջհանգիրյանը մնաց ի սկզբանե իր ունեցած համոզմունքին՝ Հոկտեմբերի 27-ի հանցագործությունն ունեցել է լուրջ կազմակերպիչներ։ Եւ համարեց, որ ապօրինի է կարճվել «անջատված մասով» գործի քննությունը։ Իր այդ համոզմունքի մասին մի վերջին անգամ նա հայտարարեց 2008 թվականին, Համաժողովրդական շարժման փետրվարի 22-ի հանրահավաքում. «Ես միանշանակ միանում եմ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի տված քաղաքական գնահատականներին. 27-ից անջատված մասով քրեական գործի վարույթը կարճվեց, եւ կարճվեց քրեական դատավարության օրենսգրքի կոպիտ խախտումներով. եւ այդ անջատված մասով քննությունը առջեւում է»։
Կասկածից դուրս է, որ բոլոր՝ հոգեբանականից սկսած մինչեւ պատասխանատվության ու վտանգավորության առումով ծանրագույն ճանապարհ է անցել Գ. Ջհանգիրյանը Հոկտեմբերի 27-ի հետ։ Ուստիեւ պատահական չէ, որ ավելի ուշ, լրագրողի տված՝ «Եթե հնարավորություն տրվեր, ի՞նչ կփոխեիք Ձեր կենսագրության մեջ, ինչի՞ց կհրաժարվեիք» հարցին նա պատասխանում է. «Կհրաժարվեի Հոկտեմբերի 27-ից: Կջնջեի այդ մղձավանջը ե՛ւ իմ, ե՛ւ մեր պետության կենսագրությունից: Դաժան փորձություն էր, իմ ողջ կյանքի ամենածանր շրջանը» (26.03.2005թ.):
Կասկածից դուրս է նաեւ, որ Հոկտեմբերի 27-ը, որպես մեր անկախ պետականության քաղաքական կյանքի խայտառակ մի երեւույթ եւ ամոթալի խարան, անկախ մինչեւ վերջ բացահայտվելու կամ չբացահայտվելու հանգամանքից, մնալու է որպես հետազոտման կարեւորագույն մի թեմա։ Երկու դեպքում էլ, այդ նյութին ամենատեղյակ մարդու՝ Գագիկ Ջհանգիրյանի յուրաքանչյուր բառն ու միտքը հավաստիության ձգտող ներկա եւ ապագա հետազոտողի համար թիվ մեկ սկզբնաղբյուրն է:
ՀՀ զինվորական դատախազից՝ քաղբանտարկյալ. Մարտի 1
Հերթական՝ 2008 թվականի փետրվարի նախագահական ընտրություններում Հայաստանի Հանրապետության Հիմնադիր-նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի մասնակցության առիթով մի քանի ամսում նրա շուրջ ծավալվել էր համաժողովրդական հուժկու մի շարժում։
Գագիկ Ջհանգիրյանը Շարժմանը միացած առաջին բարձրաստիճան պետական պաշտոնյան էր։ Իր քայլի շարժառիթը նա ներկայացնում է հետեւյալ կերպ. «Որպես Հայաստանի ապագայով մտահոգված հայ, գիտնական, դատախազ՝ չէի կարող անմասն մնալ Համաժողովրդական շարժմանը: Օգտվելով  ՀՀ Սահմանադրությամբ եւ Հայաստանի կողմից վավերացված միջազգային մի շարք նորմերով սահմանված խոսքի ազատության իրավունքից՝ հրապարակայնորեն արտահայտել եմ իմ կարծիքը Հայաստանում տեղի ունեցող գործընթացների վերաբերյալ: Կարծիքս շատերի նման ծածուկ արտահայտելու փոխարեն ընտրել եմ դա անելու հրապարակային ճանապարհը՝ համոզված լինելով իմ ասելիքի ճշմարտացիության մեջ» (11. 04. 2008թ.):
Օրինակը կարող էր վարակիչ լինել իշխանական բուրգում. այլ պաշտոնյաներ նույնպես հայտարարել կամ պատրաստվում էին հայտարարել Շարժմանը միանալու մասին (հաջորդ օրը նույնաբովանդակ հայտարարությամբ հանդես եկան ԱԺ պատգամավորներ, ինչպես նաև տասնմեկ դիվանագետներ, այդ թվում ԱԳՆ փոխնախարարներ, դեսպաններ եւ այլն, վերջիններս ԱԳ նախարար Վ. Օսկանյանի հրամանով անմիջապես հեռացվեցին աշխատանքից)։  Միայն Գլխավոր դատախազի տեղակալի ստատուսը չէր, որ պայմանավորում էր Գագիկ Ջհանգիրյանի կատարած քայլի պարունակած վտանգը վարչախմբի համար։ Որպես պաշտոնյա, գիտնական ու պարզապես անհատ՝ նա հեղինակություն էր ոչ միայն գիտական շրջանակներում, հանրապետության իրավական համակարգում, այլ նաեւ լուրջ ազդեցություն ուներ բանակում եւ երկրապահական շրջանակներում։ Ահա թե ինչու շուրջօրյա հանրահավաքներից ցնցակաթվածի մեջ հայտնված իշխանությունը նրա՝ հրապարակում երեւալու պահից, խելակորույս արագությամբ դիմեց պատասխան կտրուկ գործողության՝ կանխելու համար կատարված քայլի՝ գլորվող ձնագնդի էֆեկտ ստանալը։
Հանրահավաքում ելույթ ունենալու հաջորդ օրը՝ փետրվարի 23-ին, իշխանության՝ ակնհայտորեն որպես մահափորձ ծրագրած եւ կազմակերպած սադրանքի արդյունքում, Գ. Ջհանգիրյանը եղբոր՝ Վարդան Ջհանգիրյանի հետ միասին ապօրինաբար ձերբակալվեց։
 Հայաստանի Հանրապետության նախկին զինվորական դատախազը եւ Գլխավոր դատախազի տեղակալը շուրջ մեկուկես տարի որպես քաղբանտարկյալ անցկացրեց անազատության մեջ։
Անազատությունը ոչ մի կերպ չընկճեց Գագիկ Ջհանգիրյանին։
Նրա հրապարակային դատավարություններում, ըստ էության, փոխված են դատավարության կողմերի տեղերը. մեղադրող դատախազն ու դատավորն են մեղադրվում ապօրինի գործելակերպի, իրավական անգրագիտության, դատավարության կանոնների խախտման, զեղծարարության եւ այլ ապօրինությունների մեջ՝ որպես կանոն չկարողանալով այդ մեղադրանքներին որեւէ կերպ պատասխանել։ Այդ դատավարությունները լավագույնս են ցուցադրում Համաժողովրդական շարժման, նրա հազարավոր ակտիվիստների ու հարյուրից ավելի քաղբանտարկյալների դեմ մի քանի տարի տեւած պետական ահաբեկչության էությունը։ Գ. Ջհանգիրյանի՝ ինչպես դատավարական նյութերը՝ ելույթներ, հայտարարությունները, միջնորդություններ, ճառեր եւ այլն, այնպես էլ այս թեմայով նրա ելույթները, հարցազրույցներն ու այլ հրապարակումները, անկասկած, շահատակումների իշխանական խոհանոցն ու մեխանիզմները ճանաչելու ամենավստահելի եւ առաջնակարգ աղբյուր են ու ապացույց։
Համաժողովրդական շարժման, նրա ղեկավարության առջեւ ի սկզբանե երկու հիմնական խնդիր էր ծառացած։ Այդ խնդիրներից առաջինը Մարտի 1-ի իշխանական վարկածի ջախջախումն ու հերքումն էր, նրա ապօրինի գործողությունների, իրավական կամայականությունների ցուցադրումը։ Երկրորդը՝ հարյուրից ավելի քաղբանտարկյալների եւ այլ հալածյալների պաշտպանության պատշաճ իրավական կազմակերպումը։
Ահռելի ջանքերի գործադրմամբ, քաղաքական եւ իրավական աշխատանքով Շարժումը կարողացավ լուծել այդ խնդիրները։ Իրեն հատուկ անսպառ եռանդով ու նաեւ մասնագիտական գործիմացությամբ Գ. Ջհանգիրյանը, ինչպես անազատության մեջ գտնվելով, առավել եւս ազատության մեջ հայտնվելուց հետո, գլխավորելով Հայ ազգային կոնգրեսի իրավական աջակցության հանձնաժողովը, մեծ ներդրում ունեցավ Շարժման առջեւ ծառացած այս երկու կարեւոր, միմյանց հետ շաղկապված խնդիրների լուծման մեջ։ Հրապարակվող համապատասխան փաստաթղթերը լավագույն աղբյուր են՝ ճանաչելու համար այդ խնդիրների լուծման ընթացքի կարեւոր փաստերն ու իրողությունները։
Քաղբանտարկյալից՝ քաղաքական գործիչ
«Ես ինձ քաղաքական գործիչ չեմ համարում»,– մի քանի անգամ հրապարակավ ասել է Գ. Ջհանգիրյանը։ Սա ավելորդ համեստություն չէ, ինչով նա ամենեւին չի տառապում՝ շատ լավ գիտակցելով իր դիրքն ու տեղը իր բնագավառում։ Եւ, այնուամենայնիվ, նա Համազգային շարժմանը միանալու պահից իրեն պահեց շատ ավելի քաղաքական վարքագծով, քան քաղաքական գործչի իրենց ամբիցիաներով Շարժման առաջին տարիների միմյանց հետ մրցող շատերը։ 2012 թվականի խորհրդարանական ընտրություններում Հայ ազգային կոնգրես դաշինքի նախընտրական ցուցակով ԱԺ պատգամավոր դառնալով եւ ապա անդամագրվելով նույնանուն կուսակցությանը՝ նրան վիճակված էր անցնել նաեւ «մաքուր» քաղաքական գործունեության ասպարեզ։
Հայ ազգային կոնգրես կուսակցությունների դաշինքը 2012 թվականին խորհրդարանական ընտրությունների իր նախընտրական ծրագրում ամենակարեւոր տեղն էր տվել Մարտի 1-ի բացահայտման խնդրին։ Կոնգրեսի խորհրդարանական խմբակցությունն իրենից կախված ամեն ինչ արեց այս հարցում առաջընթացի հասնելու համար։ Այս ուղղությամբ զանազան նախաձեռնությունների, մասնավորապես՝ Մարտի 1-ի ԱԺ նոր ժամանակավոր հանձնաժողով կազմելու հարցով հիմնական քննարկումներն ու ելույթները Գ. Ջհանգիրյանինն էին։ Այդ ելույթները, բազմաժամ հարցուպատասխաններն ու այլ քննարկումները, թվում է, թե որեւէ արդյունքի չհանգեցրին։ Որեւէ արդյունքի չհանգեցրին, այո՛, սպանություններից թեկուզ մեկի բացահայտման իմաստով։ Բայց դրանք հանգեցրին մեկ այլ արդյունքի, այն է՝ արձանագրվեց, որ վարչախումբը որեւէ պայմանով կանաչ լույս չի վառի կատարվածի բացահայտման համար։ Եւ սա այլեւս ոչ թե ավել կամ պակաս հիմնավոր ենթադրություն է, այլ պատմական փաստ։ Քննարկումներից մեկի ժամանակ Գ. Ջհանգիրյանը հանպատրաստից դա արձանագրում է հետեւյալ կերպ. «...եթե Ազգային ժողովը չի գործադրում սահմանադրությամբ եւ օրենքներով իրեն վերապահված լիազորությունները, ապա ներկա պայմաններում մենք, կարծես, բոլորս միասին մեղսակից ենք դառնում այս հանցագործությունների չբացահայտման, կամ կարելի է ավելի խիստ տերմին կամ որակում օգտագործել՝ պարտակման համար»։ Ազգային ժողովի քաղաքական մեծամասնությունը չգնաց այդ քայլին՝ դրանով իսկ վերջնականապես ապացուցելով, որ, իրոք, վարչախումբն է Մարտի 1-ի սպանությունների միակ հեղինակը, եւ դա շատ լավ գիտակցում է։

http://www.ilur.am/news/view/56719.html

Sunday, November 13, 2016

Այս իշխանությունն իր ժողովրդին երբեք խաղաղություն չի խոստացել


Սոցիալական ցանցերը պայթում են յուրաքանչյուրի աշխատավարձից 1000-ական դրամ պահում կատարելու նախաձեռնության դեմ բողոքներից։ Եւ անխտիր՝ բոլոր բացասական արձագանքների հիմքում ոչ թե 1000 դրամի ֆինանսական խնդիրն է, այլ վիրավորանքը՝ քայլի ցինիզմից ու լկտիությունից։ Այս նախաձեռնությամբ ակնկալվող ամսական մոտ մեկ միլիոն դոլարի (տարեկան՝ 12 միլիոն) հավաքչության կողքին է դրվում պետական բարձր պաշտոնյանների, սկսած Սերժ Սարգսյանից, հայտարարագրված ու չհայտարարագրված իրական ունեցվածքը, որի ծագումը, թալանից բացի, այլ կերպ անբացատրելի է։
Իսկ պատկերն իրոք զայրացուցիչ է՝ սահմռկեցուցիչ լինելու աստիճանի:
Վաղուց արդեն՝ ավազակապետական այս համակարգի պայմաններում, իշխանական կոռուպցիոն բուրգի ներսում թալանով ու կողոպուտով գոյացող տարեկան ստվերային բյուջեն կրկնակի ավելի է պետական պաշտնական բյուջեից։ Այսինքն՝ ավելի քան 4000  անգամ ավելի, քան այն, ինչ անհրաժեշտ է զինծառայողներին առնչվող սոցիալական խնդիրը լուծելու համար։
Հայաստանից կանխիկ գումարի տարեկան ապօրինի արտահոսքը հատել է մեկ միլիարդի սահմանը։ Դա էլ 100 անգամ ավելի է նշված գումարից։
Ոչ թե գործարարների, այլ պետական բարձրաստիճան պաշտոնյաների ավելի քան 100 առանձնատուն (գողացած փողերով կառուցված) այնպիսի գնի են, որ դրանցից յուրաքանչյուրը բավարար է մեկ տարի հիշյալ ծախսերը հոգալու համար։
Այս ամենը, սակայն, այսպես ասենք՝ բարոյականության հարթության վրա։
Իսկ ի՞նչ է արձանագրում այս քայլը քաղաքական հարթության վրա։
  1. Իշխանությունը, ավելի ճիշտ՝ պետությունը, իրոք, փող չունի։ Ավելի պարզ խոստովանություն կամ լավ ապացույց, որ երկիրը գտնվում է դեֆոլտի եզրին, դժվար էր տալ։ Պետությունը չի կարող նվազագույն փոխհատուցում տալ անգամ իր զոհված զինվորականի համար։
  2. Այս իշխանությունն, իրոք, չի պատկերացնում, թե ինչ բան է պետություն ու պետության արժանապատվություն։ Սա այլ բան չէ, քան մուրացկանություն։ Դրսում մուրացկանության դաշտն սպառելուց հետո հիմա էլ ներսում են սկսել մուրացկանություն անել։ Պետական մոտեցման դեպքում, եթե լրացուցիչ խնդիր կա լուծելու, պետք էր դա կարգավորել հայտնի հարկերի մեխանիզմով։ Եւ կարգավորվեր այնպես, որ այդ բեռն ընկներ շատ ունեցողի վրա՝ շատ, քիչ ունեցողի վրա՝ քիչ։
  3. Չի բացառվում, որ այս քայլով իշխանությունը, բացի փողից, մի այլ խնդրի է հետամուտ։ Դրանում «մեսիջ»- խոստում կա՝ ուղղված յուրաքանչյուր քաղաքացու՝ մշտական պատերազմական վիճակի խոստում։ «Դարավոր ոսոխի» դեմ «հարատեւ կռվի» հարյուր տարի առաջվա հայդատական կործանարար ցնդաբանությունը  բարձրացվել է պետական քաղաքականության մակարդակի։ Ցնդաբանությունն ու ցինիզմը. ասում են՝ տղադ կմեռնի՝ արյան փողը կտանք... քո հաշվին։ Այսինքն՝ սա լիակատար տեղավորվում է իշխանական ու նրա հովանավորությամբ գործող քարոզչության կոնտեքստում։ Այս իշխանությունն իր ժողովրդին երբեք խաղաղություն չի խոստացել, միշտ, սքողված կամ բացահատ, պատերազմ է խոստացել ու պատերազմ է քարոզել։ Ու դրանով իսկ մղել արտագաղթի։ Ինչպես կասեր «ոմն ի հնումն»՝ «բա ի՞նչ անենք, թողնենք՝ մնան, որ հեղափոխություն անե՞ն»։
http://www.ilur.am/news/view/56419.html

Friday, November 4, 2016

Իրականում ո՞վ հաղթեց, եւ ո՞վ պարտվեց տեղական ինքնակառավարման ընտրություններում


Տեղական ինքնակառավարման ընտրությունների արդյունքներով ամենաբազմազան եզրակացություններ արվեցին, հեռուն գնացող ամենատարբեր ենթադրություններ։
Քաղաքական իմաստով, սակայն, այդ ընտրություններն ապացուցեցին շատ կարեւոր մի բան, որի մասին չխոսվեց։
Հայաստանի Հանրապետության առաջին Սահմանադրությունը մշակելիս շատ հիմնավոր քննարկվեց ու մշակվեց տեղական ինքնակառավարման բաժինը, որը եւ հիմք հանդիսացավ 90-ական թվականներին այս բնագավառի արմատական բարեփոխման համար։ Մոտեցումը հետեւյալն էր.
ա) Տեղական ինքնակառավարման մարմինները հնարավորինս մոտ ու մատչելի դարձնել բնակչությանը։
բ) Տեղական ինքնակառավարման մարմիններին փոխանցել պետական մարմինների այն իրավասությունները, որոնք առավել արդյունավետ կարող է իրականացնել համայնքային իշխանությունը։
գ) Մեծացնել տեղական ինքնակառավարման մարմինների ինքնուրույնությունը, անկախությունը։
Դեռ առաջին Սահմանադրության ընդունումից շատ առաջ՝ 1990-91 թվականներին, օրենքով ապաքաղաքականացվեցին, ապակուսակցականացվեցին իրավապահ մարմինները, բանակը, հիմնարկ ձեռնարկությունները եւ այլն։ Տարբեր ոլորտների ապաքաղաքականացումը իշխող ուժի՝ Հայոց համազգային շարժման համար նշանակում էր դրանց վրա ազդեցության լծակների կորուստ։ Սակայն հաղթանակած ուժը վճռականորեն գնաց այդ քայլին, քանզի դա էր ժողովրդավարության հաստատման ճանապարհը։ Տեղական ինքնակառավարման մարմիններն օրենքի ուժով չապաքաղաքականացվեցին կամ չապակուսակցականացվեցին, սակայն կատարված բարեփոխումներով ամենանպաստավոր պայմաններն ստեղծեցին, որ դա տեղի ունենա ինքնաբերաբար։ Նպատակը տեղական ինքնակառավարման արդյունավետության բարձրացումն էր, եւ դա ընդհանուր ժողովրդավարական բարեփոխումների մի օղակն էր։
Առաջին սահմանադրությունն ստեղծողները նկատի ունեին հետեւյալ իրողությունները։
Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններն օբյեկտիվորեն տարբեր են համապետական (ԱԺ, ՀՀ նախագահ) ընտրություններից։ Համապետական ընտրություններում ձեւավորվում է երկրի քաղաքական իշխանությունը. քաղաքական ուժերը ընտրողին են ներկայանում իրենց՝ ողջ երկրի զարգացման քաղաքական ծրագրերով, որոնք կարող են արմատապես տարբեր լինել՝ ազատական, սոցիալիստական, կոմունիստական, ազգայնական եւ այլն՝ դրանց բազմաթիվ նրբերանգներով։ Այդ դեպքում ընտրողն իր քվեով համակարգի, ճանապարհի, քաղաքական կուրսի ընտրություն է կատարում ողջ երկրի համար։ Այլ է ընտրողի մոտեցումը տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններում։ Դրանով ընտրվում է իշխանություն՝ գյուղի, քաղաքի՝համայնքային նշանակության որոշակի առարկայական հարցերի լուծման համար։ Պատկերավոր ասած՝ սոցիալիստ գյուղապետը ազատական համակարգ ունեցող երկրում չի կարող առանձին վերցրած մի բնակավայրում սոցիալիզմ կառուցել։ Եւ ընդհակառակը՝ սոցիալիստական համակարգի պայմաններում ազատական կուսակցության ներկայացուցիչ գյուղապետը չի կարող իր համայնքում ազատ շուկայական հարաբերություններ հաստատել։ Երկու դեպքում էլ դրանք կլինեն քաղաքական համակարգին, ասել է թե՝ գործող օրենքներին, Սահմանադրությանը հակասող։ Ուրեմն եւ՝ կուսակցականության հանգամանքն այս դեպքում, օբյեկտիվորեն, ոչ թե նույնիսկ երկրորդական, այլ ընդհանրապես ավելորդ է։ Եւ ընտրողին չի կարելի նման բան պարտադրել։
Ընտրողը, իրավացիորեն, տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններում առաջնորդվում է այլ, բացարձակապես ոչ քաղաքական չափորոշիչներով, այստեղ այլ են նրա շահագրգռությունները։ Այս դեպքում վճռական դեր են խաղում, ասենք, թեկնածուի ունակությունները, համայնքում ունեցած հեղինակությունը, ազդեցությունը, ընդհուպ՝ ազգուտակը։ Եւ սա ոչ միայն օբյեկտիվ իրողություն է, այլեւ բնական մոտեցում է, ինչը եւ խրախուսվում էր առաջին Սահմանադրությամբ եւ դրա հիման վրա կատարված բարեփոխումներով։
Անշուշտ, տեղական ինքնակառավարման մարմիններում կարող էին առաջադրվել նաեւ այս կամ այն կուսակցության ներկայացուցիչներ, կուսակցություններն էլ կարող էին պաշտպանել եւ օժանդակել տվյալ թեկնածուին։ Սակայն կատարված բարեփոխումների եւ ընտրողի բնական չափորոշիչների պայմաններում թեկնածուի կուսակցականությունը որեւէ դեր չէր խաղում։ Հենց դա է պատճառը, որ 90-ական թվականներին համայնքային իշխանության ղեկավարները, որպես կանոն, իրոք ունակ, հեղինակություն ունեցող եւ կարող մարդիկ էին՝ մեծ մասամբ անկուսակցականներ։ Չեմ հիշում դեպք, երբ իշխող Հայոց համազգային շարժումն, ասենք, հաշվեր, թե քանի գյուղապետ ունի։
Տեղական ինքնակառավարման՝ 1995 թ. Սահմանադրության հիմքում դրված փիլիսոփայությունն ու առողջ սկզբունքները փոխվեցին նախ՝ 2005 թ. սահմանադրական փոփոխություններով, ապա 2015 թ. Սահմանադրությամբ։ Առաջինը Երեւանի համար սահմանվեց կուսակցական համամասնական ընտրություններով քաղաքային իշխանությունը ձեւավորելու օրենք։ Երկրորդ քայլով դա տարածվեց Գյումրիի եւ Վանաձորի վրա։ Կառավարության՝ վերջերս ներկայացված ծրագրով ռեժիմն այս կարգը ցանկանում է տարածել նաեւ «խոշորացված» համայնքների վրա։ Նպատակը հասկանալի է՝ առավելագույն եւ անմիջական կուսակցական վերահսկողության տակ առնել տեղական ինքնակառավարումը, ըստ էության՝ վերադառնալ խորհրդային համակարգի սկզբունքներին։ Իշխող քաղաքական ուժը, որի կարկառուն ներկայացուցիչների ամենահաճախադեպ հնչեցած կոչը երկրի բարձրագույն քաղաքական մարմնում հարցերը «չքաղաքականացնելն» է, բերեցին ու քաղաքականացրին այն բնագավառը, որը ոչ միայն դրա կարիքը չուներ, այլեւ իր յուրահատկությամբ մերժում է դա։ Քանզի դա իրական տեղական ինքնակառավարման, այդ մակարդակում ժողովրդավարության ոչնչացում է՝ ըստ էության։
Պարզապես ռժիմային, ավազակապետական իշխանության պայմաններում, երբ ամեն ինչ գլխիվայր է շրջված, իրական դրական հեղինակություն եւ ունակություններ ունեցողների ճանապարհը փակված է։ Ընտրական գործընթացում մեծ դեր են խաղում ընտրակաշառքը, վարչական ռեսուրսը, կատարվում են զանազան ապօրինություններ։ Օբյեկտիվորեն՝ այս պայմաններում հայտնված «միջին ընտրողը» (ընտրակաշառքով, այլ լծակների ճնշման տակ թե կամավոր), այնուամենայնիվ, ընտրությունը կատարում է ոչ թե կուսակցությունների, այլ անձերի միջեւ։ Պարզապես այս դեպքում նկատի է ունեում ոչ թե թեկնածուի իրական (դրական) հեղինակությունն ու ունակությունները, այլ՝ թե այս իշխանության պայմաններում ով կարող է «հարց լուծել», «լեզու գտնել» վերադասի հետ, համայնքի համար «ծրագրեր հաջողացնել», «փող պոկել» համայնքի համար եւ այլն։ Թեկնածուի կուսակցականությունը եթե դեր է խաղում, ապա մի կտրվածքով՝ թեկնածուն հանդես չգա «վտանգավոր»՝ իշխանությանը իրական քաղաքական ընդդիմություն համարվող ուժի «դրոշի տակ»։ Սա էլ ռացիոնալ հաշվարկ է. այդպիսի գյուղապետի կամ քաղաքապետի առջեւ այսօրինակ իշխանությունն ամեն տեսակ խոչընդոտներ պիտի հարուցի, խանգարի, իսկ մեջտեղում, վերջին հաշվով, համայնքը եւ ինքն են տուժելու։ Այսինքն՝ տեղական ինքնակառավարման ընտրությունների արդյունքներում, անգամ եթե դրանք կուսակցական ցուցակներով են, անիմաստ է քաղաքական ուժի վարկանիշ փնտրել։ Ավելին, դրանք, ինչ-որ տեղ, նաեւ կարելի է համարել որպես յուրատեսակ վիճակագրական մի քողարկված հարցում՝ «ո՞ւմ եք համարում իրական քաղաքական ընդդիմություն» ձեւակերպմամբ։
Տրամագծորեն հակառակն է լինելու ընտրողի մոտեցումը համապետական ընտրության ժամանակ, ինչով կարելի է իշխանափոխության, համակարգ փոխելու հարց լուծել։
Ասել է թե՝ տեղական ինքնակառավարման անցած կուսակցականացված ընտրություններից պետք է անել հետեւյալ քաղաքական եզրահանգումները.
ա) Տեղական ինքնակառավարման ընտրությունների կուսակցականացումը հակաժողովրդավարական քայլ է։ Այն, ըստ էության, ոչնչացնում է տեղական ինքնակառավարումը եւ այլ բան չէ, քան իշխող ուժի կողմից տեղական իշխանության վրա ազդեցության ու վերահսկողության լրացուցիչ լծակ՝ նպատակաուղղված ռեժիմի իշխանության պահպանմանը։
բ) Այդ ընտրությունների արդյունքները ոչ մի կապ չունեն մասնակից քաղաքական ուժերի վարկանիշների հետ ոչ միայն զանգվածային ընտրակաշառքի ու այլեւայլ ապօրինությունների բերումով, այլեւ տեղական ինքնակառավարման ընտրությունների ժամանակ ընտրողի ցուցաբերած բնական ոչ քաղաքական չափանիշներով։ Ըստ այդմ՝ այս պայմաններում որքան քաղաքական ուժը հասարակայնորեն ճանաչված է որպես իրական քաղաքական ընդդիմություն, այնքան ավելի փոքր են նրա շանսերը տեղական ինքնակառավարման ընտրություններում։ Գյումրիի եւ Վանաձորի փորձը հաստատեց հենց այս իրողությունը։
գ) Քաղաքական հարթության վրա, տեղական ինքնակառավարման անցած ընտրություններում «ո՞վ հաղթեց, եւ ո՞վ պարտվեց» հարցի պատասխանը հետեւյալն է. հաղթեցին 1995 թ. ՀՀ Սահմանադրության՝ տեղական ինքնակառավարման փիլիսոփայությունն ու սկզբունքները, պարտվեցին այս (նաեւ այլ) բնագավառներն այլանդակած հետագա սահմանադրական փոփոխությունները։

http://www.ilur.am/news/view/56303.html

Wednesday, October 5, 2016

Անկախության տոնից հետո, անկախության մասին


Անցան Հայաստանի անկախության 25-ամյակի տոնակատարությունները։
Տոնի առիթով զինվորական շքերթից, արտասանված պաշտոնական ճառերից, հայտարարություններից, վերլուծական եւ այլ հոդվածներից մինչեւ բակերի «բեսեդկաներում» ու գյուղամեջերում այդ թեմայով ծավալված զրույցներում ընդհանուր արձանագրումն այսպիսին էր. «Անկախությունն, անշուշտ, ամենամեծ ձեռքբերումն է, մեծագույն արժեք է, մեծագույն տոն...»։ Կախման կետերը նշանակում են, թե այստեղ արձանագրումը չէր ավարտվում, վերապահական մի տոնայնություն կար՝ արտասանված կամ չարտասանված «բայց»-ի տեսքով։
Ինչպես կենացը, շնորհավորանքը, տոնական հոդվածն էլ ունի իր չգրված կանոնը, շրջանակները, որ զգացի անկախության օրվա առիթով հոդվածը http://www.ilur.am/news/view/55751.html գրելիս։ Զգացի, որ այդ դեպքում չի կարելի դուրս գալ ինչ-որ շրջանակներից, եւ որ երբեմն պետք է արգելակներ աշխատեցնել՝ չընդարձակվելու, չմանրամասնելու, ասելիք ինչ-որ բան չասելու համար։ Այլապես դա տոնական հոդված չէր լինի։ Սակայն դրանք կարեւոր բաներ էին, ուստիեւ բացթողածն ուզում եմ լրացնել, չմանրամասնածը մանրամասնել՝ ելնելով նույն այդ՝ անկախության արժեւորումից, նպատակ ունենալով հնարավորինս հստակեցնել մեր անկախությանը վերջին շրջանում տիզի նման կպած վերոնշյալ «բայց»-ի հիմքերն ու պատճառները։
Այն, որ ժողովուրդների պատմության առանցքը անկախ պետականություն ունենալու համար պայքարն է, այն փայփայելը, պահպանելը եւ հզորացնելը, որեւէ կասկածի ենթակա չէ։
Եւ, այնուամենայնիվ, անկախությունը չէ, որ բացարձակ արժեք է։ Բացարձակ արժեքը ժողովուրդն է, ազգը՝ իր բոլոր խավերով եւ անհատներով հանդերձ։ Պարզապես, վերջինիս ազատությունը, արժանապատիվ կյանքը, անվտանգությունը, ազգային ինքնության պահպանումն ու զարգացումը առավելագույնս հնարավոր է իրականություն դարձնել անկախության պայմաններում։ Եւ դա այդպես է բոլոր ժամանակների, բոլոր ժողովուրդների համար։ Անկախությունը ոչ թե ինքնաբերաբար բերում է թվարկված բարիքները՝ որպես երկնային մանանա, այլ պայմաններ է ստեղծում, լավագույն միջոցն է դառնում դրանց իրականացմանը հասնելու համար (մի բան, որ անհնար է օտարի իշխանության պայմաններում)։ Ընկալումն այդպիսին է եղել շատ վաղուց։
Այստեղ պիտի մանրամասնեմ վերոհիշյալ «տոնական» հոդվածիս այն թեզը, որ երկրի, ժողովրդի անկախության համար բոլոր ժամանակներում եւ այսօր վտանգ է եղել ավելի շուտ ներքին գործոնը, քան արտաքին։ Իսկ այդ գործոնն այլ բան չէ, քան պետական իշխանության օրինակարգության աստիճանը։
Ստորեւ՝ այս պնդումը ցուցադրող երկու պատկերավոր օրինակ՝ պատմահայր Մովսես Խորենացուց։
Առաջին. իրավիճակ, երբ անկախ պետականությունը հասարակության բոլոր խավերի համար իդեալական վիճակ է։ Այդպես է պատմահոր ամենափառապանծ հերոսներից մեկի՝ Տիգրան Երվանդյանի (պատմական Տիգրան Մեծ) կառավարման շրջանում.
«....Բոլորին՝ տղամարդկանց ու կանանց, նա լիացրեց ոսկով, արծաթով ու պատվական քարերով, զգեստներով ու գույնզգույն գործվածքներով, ինչով տգեղները գեղեցիկների նման սքանչելի էին երեւում, իսկ գեղեցիկներն այն ժամանակվա համեմատ դյուցազունների էին նմանում։ Հետեւակ կռվողները ձիավոր դարձան, պարսերով կռվողները՝ հաջող աղեղնավորներ, կոպալներով կռվողները զինվեցին սրերով ու տեգավոր նիզակներով, մերկերը պատսպարվեցին վահաններով եւ երկաթե զգեստներով... Նա խաղաղություն ու շենություն բերեց, բոլորին լիացրեց յուղով ու մեղրով» (Ա, ԻԴ)։
Նկատենք, խոսքն այն մասին չէ, թե արտաքին քաղաքական հաջողություններից հետո ինչ ձեռք բերեց թագավորն անձամբ, այլ՝ ժողովուրդը, հասարակությունն իր բոլոր խավերով։ Պարզ է, որ այս պարագայում երկրի անկախությունն ու անվտանգությունը երաշխավորված են ոչ միայն տնտեսական ու ռազմական հզորությամբ, այլեւ, դրանց վտանգ սպառնալու դեպքում, նույն այդ անկախությամբ երջանկացած ողջ հասարակության միահամուռ պաշտպանությամբ։
Երկրորդ. իրավիճակ, երբ նույն այդ անկախությունը ընկալվում է որպես մի տեսակ «խանգարիչ հանգամանք», այնքան, որ դրանից ուզում է հրաժարվել ու հրաժարվում է երկրի անկախությամբ ավանդաբար ամենաշահագրգիռ խավն անգամ։ Այդպես էր վերջին Արշակունու՝ Արտաշիրի (Արտաշես) օրոք։
 «Բայց Հայոց Արտաշիր թագավորը սկսեց թաղվել անչափ անառակ ցանկությունների եւ մեղքերի մեջ, այն աստիճան, որ բոլոր նախարարները նրանից զզվեցին։ Նրանք եկան մեծն Սահակի մոտ, բողոք բարձրացրին եւ նրան էլ հրավիրեցին իրենց օգնելու, որպեսզի Արտաշիրի վրա չարախոսեն Պարսից թագավորի առաջ, իրենց թագավորին դեն գցեն եւ պարսիկ բերեն աշխարհին կառավարող» (Գ. ԿԳ)։
Եւ, Սահակ կաթողիկոսի՝ քաղաքական առումով ճշգրիտ ու երկաթյա տրամաբանությամբ հակադարձումն անգամ, թե՝ «ինչպե՞ս կարելի է իմ ախտավոր ոչխարը փոխեմ առողջ գազանի հետ, որի հենց առողջությունը մեզ համար պատուհաս է»՝ ոչ մեկին չհամոզեց։ Նախարարները, իրենք իրականում շատ հեռու լինելով դավաճանությունից, կատարեցին ըստ էության դավաճանական այդ քայլը։
Առաջին՝ Տիգրանի դեպքում, անկախությունը բացարձակ արժեք է դառնում այնքանով, որքանով բարձրագույն պետական իշխանությունը հենվում է առողջ քաղաքական մտքի վրա, առաջնորդվում պետական մտածողությամբ՝ որպես հոգածության առարկա ունենալով ողջ ժողովրդին՝ նրա բոլոր խավերով։ Այդ դեպքում ապահովվում են անկախությա բնական գործառույթների իրականացումը եւ առավելագույն արդյունքների ստացումը։ Երկրորդ դեպքում՝ բարձրագույն իշխանության՝ քաղաքական իմաստով աղճատվածությունը, այլասերվածությունը ու պետական մտածողության բացակայությունը անհնար են դարձնում անկախության գործառույթների իրականացումը։ Անկախությունը նույնացվում է չարորակ իշխանության հետ, եւ հենց անկախությամբ ամենաշահագրգիռ՝ ազնվականական-իշխանական խավը որոշում է ազատվել դրանից։
Երկու դեպքում էլ ինքը՝ անկախությունը, պասիվ գործոն է, պասիվ իրավիճակ։ Ակտիվ գործոնը տվյալ պահի պետական իշխանությունն է, նրա էությունը, որակը, գործունեությունը, որ, մի դեպքում՝ հանգեցնում է ողջ հասարակության ազատության ու բարգավաճման, մյուս դեպքում՝ բոլորի, ընդհուպ ազգի քաղաքական ընտրանու՝ նախարարների կողմից օտարի  իշխանության գերադասման։
Իսկ ո՞ր դեպքում է, երբ անկախության պայմաններում ապահովվում է առաջին արդյունքը, եւ ո՞ր դեպքում է, որ հանգում է երկրորդ արդյունքին կամ հետեւանքին։
Հիմնական ու վճռորոշ պայմանը իշխանության օրինակարգության (լեգիտիմության) հանգամանքն է։
Ամեն մի իշխանության օրինակարգություն, մեծ հաշվով, ունի երկու բաղադրիչ. օրինակարգ՝ ծագմամբ, եւ օրինակարգ՝ գործունեության արդյունքով։ Մեկի կամ մյուսի բացակայությունը խանգարիչ հանգամանք է։ Բերված օրինակներում՝ Տիգրան Երվանդյանի իշխանությունը օրինակարգ էր թե՛ ծագմամբ (իշխող թագավորական տոհմի հերթական օրինական գահակալն էր), թե՛ պետական մտածողության վրա հենված գործունեությամբ։ Այստեղ կարելի է ընդարձակ քաղվածքներ անել Խորենացուց, բավարարվենք այս մի քանի տողով. «Նա ամեն բանի մեջ արդարադատ ու հավասարասեր կշեռք ունենալով՝ ամեն մեկի կյանքը կշռում էր իր մտքի լծակով, չէր նախանձում լավագույններին, չէր արհամարհում նվաստներին, այլ աշխատում էր ամենքի վրա տարածել իր խնամքի զգեստը»։ Այսինքն՝ թագավորի գործունեությունը հենված է եղել բարձրակարգ քաղաքական եւ պետական մտածողության վրա։ Արտաշիրի իշխանությունը եւս ծագմամբ օրինակարգ էր (նա Արշակունի թագավորական տոհմից էր), բայց նրա մոտ իսպառ բացակայում էր ձեռքբերովի օրինակարգությունը։ Այստեղ պատմահայրը շատ չի ծավալվում, բայց ասված կարճ խոսքն էլ բավարար է դա պատկերացնելու համար. «Հայոց Արտաշիր թագավորը սկսեց թաղվել անչափ անառակ ցանկությունների եւ մեղքերի մեջ»։ Հասկանալի է, որ դրա հետ չի կարող համատեղվել ո՛չ քաղաքական միտքը, ո՛չ պետական մտածողությունը։
Այսինքն, իսկապես, անկախությունը, պետականությունը կարող է վտանգվել եւ կորսվել ոչ միայն եւ ոչ այնքան արտաքին գործոնների՝ օտար նվաճողների, որքան ներքին գործոնների՝ քաղաքական մտքի աղճատման, պետական մտածողության բացակայության, պետական իշխանության չարաշահման ու այլասերման պատճառով։
Եւ դա՝ ինչպես հազար, երկու հազար տարի առաջ, այնպես էլ այսօր։
Հիմա պրոյեկտենք այս ամենն այսօրվա վրա։
Ի տարբերություն հին-հին դարերի՝ այսօր ՄԱԿ-ի անդամ որեւէ անկախ պետություն միջազգային օրենքներով գործնականում լիակատար երաշխավորված է արտաքին վտանգից, այսինքն՝ Հայաստանի անկախությանն սպառնացող արտաքին վտանգը, որպես այդպիսին՝ ձգտում է զրոյի։
Ինչպես եւ հին-հին դարերում, նաեւ այսօր երկրի անկախությանն ու գոյությանը սպառնացող վտանգ է շարունակում մնալ պետական իշխանության որակը՝ ծագմամբ եւ արդյունքով օրինակարգությունը, այդ իշխանության դավանած քաղաքական սկզբունքները, պետական մտածելակերպի առկայությունն ու մակարդակը։ Հայաստանի իշխանությունն իսպառ զուրկ է ծագմամբ օրինակարգ լինելու հանգամանքից։ Հայաստանի իշխանությունը զուրկ է նաեւ ձեռքբերովի օրինակարգությունից՝ իր գործունեությամբ ժողովրդին ոչինչ չտալու, ընդհակառակը՝ նրան անխղճաբար թալանելու ու ճնշելու իրողությամբ։ Այսինքն՝ հայ ժողովրդի ազգային գոյության, զարգացման եւ ազատության ապահովման միջոց հայկական անկախ պետականությանն սպառնացող վտանգը ներքին է՝ ի դեմս իր՝ ամբողջությամբ ոչ օրինակարգ պետական իշխանության։
Այնպես որ, անկախության սիրելի ջատագովնե՛ր.
Մեր երկրի անկախությանը վտանգ չի սպառնում ո՛չ Հյուսիսից, ո՛չ Հարավից, ո՛չ Արեւմուտքից, ո՛չ Արեւելքից։
Անկախությունը պաշտպանելու ու երաշխավորելու միակ ձեւը ներքին գործոնի ապահովումն է՝ ծագմամբ եւ արդյունքով օրինակարգ իշխանության հաստատումը։
Ուրեմն եւ՝ հանուն անկախության պայքարի ճակատային առաջին գիծն անցնում է, նախեւառաջ, ընտրական տեղամասերով եւ այլ բան չէ, քան քվեարկության վերահսկում, օրենքի պահպանում, օրինականության ապահովում։
Ճակատային այդ գիծն անցնում է ձեր եւ ընտրակաշառք բաժանողների, ձեր եւ ընտրակաշառք վերցնողների միջև. եթե դուք չեք բռնում երկուսի ձեռքն էլ, դուք պարտվում եք, դուք նպաստում եք անկախության կորստին։
Եթե այս ամենը չեք անում, մնացած բոլոր դեպքերում՝ անկախության անունից ճառելը, կուրծք ծեծելը, հուզվելն ու հուզելը, միջազգային դավադրություններ փնտրելն այլ բան չեն, քան հասարակության ապակողմնորոշում, ամենախայտառակ բիզնես՝ անկախության վրա եւ անկախության հաշվին։

http://www.ilur.am/news/view/55909.html