Saturday, June 16, 2012

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԳԵՐԽՆԴՐԻ ԹԵԼԱԴՐԱՆՔՈՎ


Հիվանդ օրգանիզմի բուժման համար ամենակարեւորը ճշգրիտ ախտորոշումն է։ Այդ դեպքում է հնարավոր գտնել ամենաարդյունավետ դեղամիջոցը ու որոշել բուժման ճիշտ ընթացքը։ Նույնն էլ ախտահարված հասարակության դեպքում է։
Ընդհանրական
Հետխորհրդային երկրների մեծ մասը, ավելի կամ պակաս չափով, ժողովրդավարության հաստատման խնդիր ունի։ Վերջերս «Նովոյե վրեմյան» (14.05.2012) այս թեմայով հարցազրույց է հրապարակել աշխարհահռչակ գիտնական, «մեր ժամանակների վերջին էնցիկլոպեդիստ, մարդ, որի միտքը դարաշրջաններ է չափչփում...», Վյաչեսլավ Իվանովի հետ։ Հարցազրույցը վերաբերում է ռուսական իրականությանը, սակայն ժողովրդավարության անցման ուղու մասին գիտնականի մտորումներն ու դեղատոմսն ընդհանրական են, հանրագիտարանային։ Տվյալ դեպքում դրանք մեզ համար առիթ են մեր իրականության ներկայացման համար։
Նա ասում է հետեւյալը.
Ա) Ժողովրդավարության հաստատումը բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության խնդիր է։ Պետք է զգուշանալ «Փարիզի կոմունայի» տիպի ուժային հեղափոխությունից (որից 100 տարի հետո Ֆրանսիայում ժողովրդավարություն հաստատվեց)։ Այդ կերպ առավելագույնը կարելի է հասնել ժամանակավոր հաջողության, բայց վերջին հաշվով դա կավարտվի շատ մեծ արյունահեղությամբ։
Բ) Ռուսաստանում 1905թ. սկսված բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխությունը դեռ չի ավարտվել, եւ այն, ինչ տեղի է ունենում այսօր Ռուսաստանում, այդ հեղափոխության վերջին արտացոլանքներից են։ Դրա արդյունքը պիտի լինի բուրժուական ժողովրդավարության հաստատումը։
Գ) «Խնդիրն այն է՝ ի՞նչ գնով։ Ամենամեծ գինը կլինի անհաջող ապստամբության դեպքում։ Բայց եթե անգամ այն ժամանակավոր հաջողություն ունենա, հետո կճնշվի ու կարժենա շատ մեծ մարդկային արյուն։ Ամբողջ պատմությունն է հաստատում, որ այդպես կլինի»։
Դ) Բռնապետական իշխանության բարձրաստիճան ներկայացուցիչներին հնարավոր չէ համոզել, որ գնան ժողովրդավարացման ճանապարհով։ Ո՞րն է ելքը, խնդրի լուծման բանալին. «...օլիգարխների մի մասին, որոնք իրական ֆինանսական եւ այլ կարգի իշխանություն ունեն, կարելի է համոզել (միանալ ժողովրդավարության համար խաղաղ պայքարին – Ա.Ս.)։ Ընտրությունն այսպիսին է.կամ մենք չափազանց շատ արյուն ենք թափում, կամ գտնվում են խելացի քաղաքական գործիչներ, որոնք կարող են կոմպրոմիսների գնալ»։
Նկատի ունի կոմպրոմիսներ՝ օլիգարխների, խոշոր գործարարների, բուրժուազիայի հետ, այսինքն՝ որոշակի երաշխիքների դիմաց նրանց մասնակից դարձնել այդ պայքարին։ Մի պարզ պատճառով. սոցիալական այս խավն առաջիններից մեկն է շահագրգռված ժողովրդավարության հաստատման հարցում, եւ առանց նրա ակտիվ մասնակցության այդ նպատակն անիրագործելի է։ «Բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություն» գիտական տերմին-անվանումն անգամ իր մեջ ցուցադրում է այդ կանոնը, իրողությունը։
Աքսիոմաներ կան ոչ միայն բնական գիտությունների մեջ։ Այդպիսիք կան նաեւ հասարակագիտության, քաղաքագիտության մեջ։ Տվյալ դեպքում աշխարհահռչակ գիտնականը, որ ափի մեջ գիտի մարդկության պատմությունը, ընդամենն արձանագրում է այդ աքսիոմաները։ Այս ամենին որեւէ մեկը չի կարող հակադրվել, եթե ունի անհրաժեշտ նվազագույն ակադեմիական պատրաստություն եւ չի տառապում ժամանակը էպիկական դիտելու եւ իրեն՝ էպոսի հերոս համարելու մտասեւեռմամբ։
Բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություն
Այսպիսով, անցումը ամբողջատիրությունից դեպի ժողովրդավարության, այլ բան չէ, քան բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություն։ Դրա շարժիչ ուժը նախ՝ ռեժիմի դեմ ընդվզող իրավազուրկ եւ կեղեքվող ժողովրդական զանգվածներն են։ Երկրորդ՝ թեեւ ունեւոր, բայց, ըստ էության, դարձյալ իրավազուրկ եւ ազատ բիզնեսի զարգացման լիարժեք պայմանների ձգտող գործարարները՝ ազգային բուրժուազիան։
Գիտական տերմինոլոգիայով՝ բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխություններ էին ժողովրդավարական այն շարժումները, որոնք 1988-ից բռնկվել էին Խորհրդային Միությունում եւ նրա քաղաքական ազդեցության տակ գտնվող Արեւելյան Եւրոպայի երկրներում։ Եւ դա անկախ այն բանից՝ թե դրանք իրականացնողները քաղաքագիտական ա՞յս տերմինն էին օգտագործում, թե՞ «համազգային շարժում», «ժողովրդական ճակատ» եւ այլն։ Որոշ տեղերում այդ հեղափոխությունները հաջողությամբ ավարտվեցին իրենց հիմնական խնդրի լուծմամբ՝ ժողովրդավարության հաստատմամբ (Բալթյան հանրապետություններ եւ այլն)։ Որոշ տեղերում էլ, տարբեր հանգամանքների բերումով, դրանք ընդմիջվեցին (ինչը պատահել է նաեւ Ֆրանսիական եւ ռուսական հեղափոխությունների դեպքում)։
Եթե 18,19-րդ դարում կամ 20-ի սկզբին ժողովրդավարության հաստատման նպատակով դիմում էին արյունալի հեղափոխությունների, դա ամենեւին չի նշանակում, թե նույնը պետք է անել նաեւ այսօր։ Մանավանդ որ դրանք ո՛չ այն ժամանակ են արդյունքի հանգեցրել, ո՛չ էլ հիմա (ինչպես դա վերջերս հիանալի ցուցադրում է արաբական երկրների փորձը)։ Աշխարհում արդեն հաստատված ժողովրդավարական համակարգի, ժողովրդավարության տարածմանը հետամուտ միջազգային ազդեցիկ կառույցների գոյության պայմաններում, ընդհակառակը, ամեն կերպ պետք է խուսափել այդ ճանապարհից եւ նույն շարժիչ ուժերով ժողովրդավարությանը անցում կատարել անցնցում ու անարյուն ճանապարհով։ Եւ շատերը հաջողությամբ գնացել են այդ ճանապարհով։
Նույն ճանապարհով էր գնում նաեւ Հայաստանը՝ սկսած 1988-ի ժողովրդավարական շարժումից։  Մեկ տարի առաջ «Московские новости» օրաթերթին տված հարցազրույցում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն այդ մասին ասում է. «Ես ինչ-որ առիթով ասել էի, որ 1990-ականներին, ըստ էության, փորձում էինք անել այն, ինչ չհաջողվեց անել Կերենսկուն, հիմա դա շարունակում ենք որոշակի դադարից հետո, որը խախտեց իրադարձությունների բնական զարգացումը: Միապետությունում ժողովրդավարական հեղափոխությունից հետո պետք է հաստատվի բուրժուա-դեմոկրատական հանրապետություն» (տե՛ս «Հժ» 25.06.2011)։  Հայկական բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության ընթացքը կասեցվեց նախ՝ 1998թ. պետական հեղաշրջմամբ, ապա՝ 1999թ. հոկտեմբերի 27-ի ոճիրից հետո հաստատված ներկա ռոբասերժական բռնապետությամբ։
Հայաստանյան իրականության ախտորոշումը
ՀՀ Հիմնադիր-նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը 2007թ. աշնանը ակտիվ քաղաքական ասպարեզ մտավ Հայաստանի ներքաղաքական իրավիճակի համապարփակ ախտորոշմանը նվիրված մի քանի ընդարձակ գիտական-քաղաքական ելույթներով։ Նա բռնապետական ռեժիմը բնութագրեց «ավազակապետական», իսկ տնտեսական համակարգը՝ «թաթար-մոնղոլական»։ Թե՛ առաջինը, թե՛ երկրորդը նսեմացուցիչ բառ-բնութագրումներ չէին (ինչպես դեռ ընկալում են ոմանք) այլ պետականագիտական ընդունված տերմիններ։ Փաստական նյութով ու գիտականորեն հիմնավորված այս գնահատականների դեմ նույն հարթության վրա առ այսօր ոչ մի առարկություն չի եղել։
2007 թվականից սկսված համաժողովրդական շարժումն էլ «որոշակի դադարից» (1998-ի պետական հեղաշրջմամբ ու 1999-ի հոկտեմբերի 27-ով խաթարված)  բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության շարունակությունն է. «Մեր այսօրվա շարժումը հանդիսանում է բուրժուա-ժողովրդավարական հեղափոխություն, որը կոչված է ազատելու հանրությունն ու երկրի տնտեսությունը գործող ֆեոդալիզմի ճանկերից»։ (Լ. Տեր-Պետրոսյան, ելույթ 27.02.2008 հանրահավաքում)։
Փոխվել է հակառակորդը. 1988-ի խորհրդային գաղափարախոսականացված ամբողջատիրության փոխարեն ավազակապետական մի ռեժիմ է՝ միջնադարյան մոնղոլ-թաթարական խանական տնտեսական համակարգով։ Նույնն է մնացել խնդիրը՝ խաղաղ ճանապարհով անցում կատարել ժողովրդավարության։ Փոխվել է նաեւ հասարակության կառուցվածքը. այն ժամանակ որպես միավոր կամ չկար կամ խիստ սաղմնային վիճակում էր բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության շարժիչ ուժերից մեկը՝բուրժուազիան, գործարար աշխարհը։  Հիմա այն ոչ միայն կա, այլեւ «իրական ֆինանսական եւ այլ իշխանություն» ունի եւ իր որտեղ լինելով կարող է որոշել ժողովրդավարության համար պայքարի ելքը։
Բռնապետական ռեժիմները կարող են խարսխված լինել տարբեր հիմքերի վրա, օրինակ՝ գաղափարախոսական։ Հայաստանյան ավազակապետական բռնատիրության հիմքը կոռուպցիան է։ Ուստիեւ՝ առաջին իսկ օրվանից այս թեման եւս Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթներում առանցքայիններից է։ Կոռուպցիան Հայաստանում մտածված ու ներդրված մի համակարգ է. «իշխանության վերից վար կոռումպացված, հանցագործ մի վարչակազմ» (21.09.2007)։ Դա մի բուրգ է, որի գլխին իշխանության առաջին դեմքն է. «...համատարած կոռուպցիա, որը կրում է համակարգային բնույթ եւ կառավարվում վարչախմբի պարագլուխների կողմից (06.01.2008 նախընտրական ծրագիր)։ Նախագահի ելույթներից մեկն (15.10.2010) ամբողջությամբ նվիրված է կոռուպցիային, որում մանրամասն ներկայացնում է «Պետականորեն ուղղորդվող ու կարգավորվող համատարած կոռուպցիայի» մեխանիզմները, ինչի միջոցով «իրականացվում է թալանը եւ կողոպուտը»։ Կոռուպցիան, ամենամեծ չարիքը լինելով, կորուստներ է բերում բոլոր ասպարեզներում՝ արտաքին քաղաքական խնդիրներից սկսած մինչեւ սոցիալական ու բարոյա-հոգեբանական ոլորտ, եւ մինչեւ պետական կառույցների այլասերում ու քայքայում։
Իսկ ո՞րն է բռնապետության հիմք հանդիսացող կոռուպցիոն այս համակարգում գործարարության տեղը եւ դերը։
Պարտադիր սահմանազատում
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթներում կոռուպցիոն համակարգի բազմակողմանի բացահայտումն ու գնահատականը միայն ճանաչողական նպատակ չի հետապնդում, այլ առաջին հերթին՝ գործնական։ Այստեղ է, որ պետք է կատարվեր գործարարության սոցիալ- քաղաքական դիրքի ու դերակատարության շատ կարեւոր մի հստակեցումն ու սահմանազատումը. կոռուպցիայի կրողն ու հեղինակը իշխանությունն է, իսկ գործարարները դրա միջոցն են, գործիքը, սպասարկուն։
Սահմանազատման այս խնդրին Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն անդրադառնում է բազմիցս ու մանրամասն։ Այստեղ բավարարվենք երկու մեջբերմամբ, որոնցում նրա խոսքը բանաձեւվված է. «Բուն իմաստով՝ կոռուպցիան բացառապես իշխանությանը եւ ոչ թե գործարարությանը հատուկ երեւույթ է։ Գործարարությունը կոռուպցիայի մասնակիցն է, բայց ոչ հեղինակը։ Հեղինակն իշխանությունն է, որովհետեւ առանց նրա ցանկության ու թողտվության լայնամասշտաբ կոռուպցիա գոյություն չէր կարող ունենալ» (ելույթ 15.10.2010 հանրահավաքում)։ «Մեր երկրի գլխավոր չարիքը ոչ թե գործարարները կամ օլիգարխներն են, այլ վերից վար կոռումպացված իշխանական համակարգը։ Գործարարությունը կամ օլիգարխիան ընդամենն այդ համակարգի ածանցյալն են, կցորդը եւ սպասարկուն» (ելույթ 25.11.2011հանրահավաքում)։
Գործարարների եւ կոռուպցիայի կրող իշխանավորների սահմանազատման հստակ այս գիծը անցնում է Առաջին նախագահի բազմաթիվ ելույթների միջով,  եւ դրա դեմ եւս ոչ մի հրապարակային բանական առարկություն չի եղել։ Այնուամենայնիվ, շատերը, այդ թվում նաեւ քաղաքականությամբ զբաղվողներ ու «վերլուծաբաններ», այն կամ չեն ընկալում, կամ, որ ավելի հավանական է, միտումնավոր անտեսում են։
Հասկանալի է, որ սպասարկուի ու կցորդի  կարգավիճակը եւ իշխանավորների համար հարստություն դիզելու գործառույթը գործարարներին պարտադրված է։ Նրանց ձեռքով են կատարվում անմիջական կեղեքումն ու հարստահարումը, օրինախախտումները, ինչից ստացված հարստության մեծ մասն անցնում է իշխանավորներին։ Բայց նույն «մոնղոլ-թաթարական» խանական օրենքով նրանք նաեւ իրենց մնացած ունեցվածքի իրական տերը չեն. «Եթե Միշա Բաղդասարովին, Բարսեղ Բեգլարյանին.... թվում է, թե իրենք սեփականատեր ու բիզնեսմեն են, ապա չարաչար սխալվում են։ Ցանկացած պահի, խաների քմահաճույքով, նրանք կկորցնեն թե՛ իրենց սեփականությունը, թե՛ բիզնեսը։ Եթե նրանցից մեկին ասվի, որ քո հեռուստաընկերությունն ու բանկը պիտի վաճառես մի ուրիշի, ապա այդպես էլ պետք է անի.... Իսկ անհնազանդներն ու կիսվել չցանկացողները, առավել եւս՝ անկախ մտածողները, ենթակա են ոչնչացման...» (08.12.2007) ։ Բնորոշ մի պատմություն էր շրջում. Օլիգարխներից մեկը, ինչ որ-բանից նեղված, Ս. Սարգսյանին ասում է. «Ունեցած-չունեցածս հավաքելու եմ, գնամ Վրաստան»։ Ս. Սարգսյանը պատասխանում է. «Իսկ դու ի՞նչ ունես, որ հավաքես գնաս»։
Վերոհիշյալ պատմական օրինաչափությունների, հասարակագիտական ու քաղաքագիտական աքսիոմաների ճանաչման եւ հաշվառման հիման վրա կարելի էր հետապնդել քաղաքական գերխնդրի լուծումը։ Հենց այս հիմքի վրա է, որ Համաժողովրդական շարժման հենց սկզբում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը ընդարձակ ուղերձով դիմեց գործարարներին՝ նրանց միաժամանակ սահմանազատելով ավազակապետության հիմքում դրված կոռուպցիայի իրական կրողներից ու հեղինակներից՝ իշխանավորներից.
«Մեր սիրելի ու հարգարժան ձեռներեցնե՛ր եւ գործարարնե՛ր, մինչեւ ե՞րբ պիտի հանդուրժեք ձեզ պատիվ չբերող այդ նվաստացումը, մինչեւ ե՞րբ պիտի հաշտվեք ձեր ստրկական վիճակի հետ։ Մի՞թե չեք հասկանում, որ ձեր ծառայամտությամբ դուք ամրապնդում եք խանական իշխանության հիմքերը եւ ստրկության դատապարտում մեր ողջ ժողովրդին, նաեւ՝ ձեր իսկ երեխաներին։ Մի՞թե չեք տեսնում, որ մենք կանգնած ենք բախտորոշ հասարակական վերափոխման շեմին, որի նպատակն է բացառապես քաղաքական պայքարի խաղաղ, օրինական միջոցներով վերականգնել երկրի սահմանադրական կարգը։ Մե՛նք չէ, որ ձեզ պետք է հորդորեինք միանալ համազգային նոր շարժմանը։ Դո՛ւք պիտի առաջնորդեիք այն եւ ժողովրդին տանեիք ձեր ետեւից։ Ի՞նչն է ձեզ խանգարում համախմբվել ու թոթափել բոլորի, այդ թվում՝ ձեզ համար ատելի խանական լուծը։ Ինչի՞ց եք վախենում։ Մի՞թե ավելի շատ բան ունեք կորցնելու, քան ժողովուրդը... Ուստի քանի դեռ ուշ չէ, քանի դեռ չեք արժանացել ժողովրդի լիակատար քամահրանքին, ուղղեք ձեր մեջքը եւ վճռականորեն միացեք մեր շարքերին... Դուք, որ պիտի լինեիք տնտեսության զարգացման առաջամարտիկները՝ ստանձնելով թաթար-մոնղոլական խանության ստորաքարշ վասալների դերը, դարձել եք զարգացման գլխավոր խոչընդոտը։ Մինչդեռ գործելով օրենքի դաշտում, դուք կարող եք վերագտնել ձեր արժանապատվությունը, հարգվել հասարակության կողմից, եւ նույնիսկ ընդլայնել ձեր բիզնեսն ու բազմապատկել ձեր եկամուտները։ Եթե շարունակեք պատվազրկությամբ ծառայել ներկա իշխանություններին, ապա նրանք ցանկացած պահի ձեզ կոչնչացնեն առանձին-առանձին։ Իսկ եթե միահամուռ կերպով ընդդիմանաք նրանց, ապա մեկ օր անգամ չեն դիմանա... Հասկանալի է, թե դրան ինչն է խանգարում։ Հասկանալի է, թե ինչու եք այդքան վախեցած, կուչ եկած։ Հասկանալի է, թե ինչու եք շրջապատված սափրագլուխների գումարտակներով։ Այս ամենը հասկանալի է, քանի որ քոչարյանա-սերժական ռեժիմը ձեր դեմ կոմպրոմատներ ունի։ Դուք ստիպված եք եղել ձեր գործունեության մեջ բազմիցս խախտել օրենքը՝ խուսափել մաքսավճարներից ու հարկերից, կաշառել ու կաշառվել, թաքցնել ձեր իրական եկամուտները եւ այլն։ Բայց դա ձեր մեղքը չէ։ Դուք հարկադրաբար ենթարկվել եք այն խաղի կանոններին, որոնք սահմանել է ներկա վարչախումբը։ Դուք իրականում կատարել եք ձեր հարկային պարտավորությունները, բայց ձեր մուծումները հայտնվել են ոչ թե պետական բյուջեում, այլ բոլորովին ուրիշ տեղ։ Վստահաբար, նույնիսկ ավելին եք մուծել, քան պարտավոր էիք։ Սա է իրականությունը, եւ դուք այլ կերպ չէիք կարող վարվել, քանի որ հակառակ պարագայում կհայտնվեիք բանտերում կամ ստիպված կլինեիք թողնել բիզնեսը» (08.12.2007)։
Դեղատոմսը
Ստացվում է հետեւյալ իրողությունը.
1.      Բռնապետական իշխանությունը երբեք ինքնուրույն չի գնա այնպիսի փոփոխությունների, որոնք կտանեն երկրի ժողովրդավարացմանը։ Դա կնշանակի ինքնասպանություն։ Նման օրինակ պատմությունը չունի։
2.      Վարչական եւ ֆինանսական հսկայական ռեսուրսների տիրապետող իշխանության բռնի ճանապարհով տապալումը արյունալի է եւ անգամ այդ պահին հաջողություն ունենալու դեպքում չի երաշխավորում ժողովրդավարության հաստատման խնդրի լուծումը։ Պատմությունը ունի միայն հակառակ օրինակներ։
3.      Գործարարներին դարձնելով իրենց սպասարկուն՝ իշխանությունը նրանց հարկադրել է գործել բազմաթիվ տնտեսական հանցանքներ եւ ապօրինություններ, ինչով մի կողմից ապահովել է իրենց հարստության գոյացումը, մյուս կողմից՝ այս խավը հանցավորությամբ կապել իր հետ։
4.      Շարունակելով մնալ իշխանության սպասարկուի դերում՝ գործարարներն այդ իշխանությանը դարձնում են անպարտելի։ Դա ապացուցված է փորձով։ Անցնելով ժողովրդական շարժման կողմը՝ նրա հաղթանակը եւ ժողովրդավարության հաստատումն են դարձնում երաշխավորված։ Սա էլ պատմական օրինաչափություն է։
5.      Ստիպողաբար կոռուպցիոն իշխանական համակարգի սպասարկու դարձած եւ պարտադրաբար բազմաթիվ տնտեսական հանցանքներ գործած գործարարներն, այդ քայլն անելու համար, բնականաբար, պետք է ապահովության երաշխիքներ ունենան ապագայի համար։
Ո՞րն է ելքը, դեղատոմսը։
Եթե բացառում ես բախտախնդրությունը, բռնապետական ռեժիմից ազատվելն ու ժողովրդավարության հաստատումն ընդունում որպես գերխնդիր, ապա միակ ելքը՝ դեղատոմսը դժվար չէ գտնել։ Դա կոմպրոմիսն է։ Այն կոմպրոմիսը, ինչի մասին խոսում է աշխարհահռչակ գիտնական Վ. Իվանովը (տես հոդվածի սկիզբը) ճիշտ այսպիսի դեպքերի համար։ Այլ խոսքով՝ ժողովրդավարություն հաստատելու գերխնդիր ունեցող բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության մեջ դրա երկու հիմնական շարժիչ ուժերից մեկին՝ գործարարներին ներգրավելը։
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, հանգամանորեն ու փաստարկված սահմանազատելով գործարարներին իշխանությունից, բնականաբար՝ այդ կոմպրոմիսն առաջարկել է ի սկզբանե, առաջարկել է հրապարակավ, բացահայտ եւ ոչ մեկ անգամ.
«Իմ ծրագրում ասված է, որ կոռուպցիայի դեմ պայքարի ընթացքում վհուկների որս չպետք է լինի, սեփականության վերաբաշխում չպետք է տեղի ունենա... Հակակոռուպցիոն պայքարն, առաջին հերթին, պետք է ուղղված լինի պետական պաշտոնյաների դեմ։ Եթե որեւէ նախարար իր գործունեության ընթացքում ինչ-որ ընկերությունում բաժին է ձեռքբերել, կամ ինքը ընկերություն հիմնել, կամ էլ լուրջ սեփականության տիրել, ուրեմն, այդ նախարարը ոչ միայն իրավունք չպետք է ունենա աշխատելու, այլեւ անպայման դատվելու է։ Դառնանք ձեռնարկատերերին եւ գործարարներին, որոնց պարագայում հակակոռուպցիոն պայքարի հիմնական խնդիրը լինելու է նրանց հարկային պարտավորությունների կատարման ապահովումը։ Եթե որեւէ գործարար կամ ձեռնարկատեր անօրինական գործարքի հիման վրա տիրել է ինչ-որ սեփականության, ապա հիմնական պատիժը, դատական կարգով, պետք է կրի ոչ թե նա, այլ այն պետական պաշտոնյաները, որոնք թույլ են տվել այդ գործարքը» (Մամլո ասուլիս, 11.01.2008)։
«Այսօրվանից եւեթ յուրաքանչյուրի համար պետք է պարզ լինի, որ իշխանափոխությունից հետո պետական պաշտոնյաների ձեռքով ժողովրդից հափշտակված ողջ հարստությունը պետք է վերադարձվի ժողովրդին։ Դա, բնականաբար, պետք է տեղի ունենա ոչ թե բռնագանձման եղանակով, այլ միանգամայն օրինական ճանապարհով, այսինքն՝ դատական կարգով, ինչի հնարավորությունը պարունակում է Հայաստանի ներկայիս, թեկուզ անկատար, Քրեական օրենսգիրքը։ Ինչ վերաբերում է օլիգարխներին կամ ընդհանրապես գործարարներին, ապա նրանց նկատմամբ պետք է կիրառվի բոլորովին այլ մոտեցում. նրանք պարզապես պետք է տեղափոխվեն գործունեության օրինական դաշտ» (15.10.2010)։

Կոմպրոմիսի պատրաստակամության, խաղաղ ճանապարհով ժողովրդավարության անցման գործում գործարար խավին որպես բնական դաշնակից ներգրավելու այս գիծը եւս անցնում է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթներով սկզբից մինչեւ վերջ։ Հենց այս կոնտեքստում էր նաեւ «Բարգավաճ Հայաստանին» վերաբերող նրա խոսքը՝ «քաղաքական վերլուծությունը» 2011թ. նոյեմբերի 25-ի հանրահավաքում։ Դրա դեմ ոմանք «խիստ սկզբունքային անհամաձայնություն» ունեցան, անգամ հեռացան Կոնգրեսից։ Անհասկանալի է մնում, թե որտեղ էր այդ սկսզբունքայնությունը 4 տարի շարունակ, քանզի այդ առաջարկը, ինչպես տեսանք, բոլոր գործարարներին փառավորապես արվել էր դեռ 2007-ի աշնանից սկսած եւ պարբերաբար։

 Իշխանական հակազդեցությունը
Վարչախումբը, բնականաբար, շատ լավ է հասկանում, որ իր համար կործանարար կլինի գործարարների՝ ժողովրդավարական շարժմանը միանալը։ Հասկանում է ու ամեն ինչ անում է դա թույլ չտալու համար։ Նախ եւ առաջ՝ աշխատում է նրանց առավելագույնս ներքաշել նորանոր հանցանքների մեջ. «Իշխանության ներկայացուցիչները մերթընդմերթ դիտավորյալ կերպով ատելության թիրախ են դարձնում օլիգարխներին՝ հասարակության ուշադրությունն իրենց սեփական հանցագործություններից շեղելու համար» (Լ. Տեր-Պետրոսյան, ելույթ 25.11.2011)։ Ժամանակ առ ժամանակ տարբեր մակարդակներով խոսում են խոշոր գործարարների «ստվերային» տնտեսություն վարելու, հարկերից խուսափելու, գների բարձրացման մասին եւ այլն։ Նույնիսկ լուրեր են տարածվում, թե Ս. Սարգսյանը որոշել է «պայքարել օլիգարխների դեմ»։ Այս կերպ վարչախումբը շատ կարեւոր խնդիր է լուծում. նրանց սեփական հարստացման միջոց օգտագործելուց բացի նաեւ օգտագործում է որպես հասարակական դժգոհության թիրախ։ Դրանով խոչընդոտում է ժողովրդավարության հաստատման օրակարգի շուրջ վերջիններիս հնարավոր միացումը, խաղաղ ճանապարհով բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության իրականացումը։
Կարելի է, անշուշտ, «խիստ սկզբունքային» լինել եւ գեղեցիկ ճառեր ասել։ Իրողությունն այն է, սակայն, որ վարչախմբի համար լավագույն նվերն են այնպիսի կարգախոսները, որոնք որպես ժողովրդավարական շարժման թիրախ, նույնացնում են բռնապետական իշխանությանն ու գործարարներին (օլիգարխներին)։
***
Հոդվածը ավելի շատ գիտական, քան քաղաքական կամ հրապարակախոսական ստացվեց։ Ուստիեւ՝ շարունակելով օգտվել գիտական տերմինաբանությունից, ամփոփենք այսպես.
1.      1988 թվականից սկսված հայկական բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխությունը, որ հետապնդում էր Հայաստանում ժողովրդավարության հաստատումը, դեռ չի ավարտվել (ինչպես չի ավարտվել, օրինակ, Ռուսական բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխությունը, որ սկսվել է 1905թ.)։
2.      Հայկական բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության ընթացքը կասեցվել է 1998թ. պետական հեղաշրջմամբ եւ 1999թ. հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործությամբ, ապա վերականգնվել 2007թ. աշնանից ծայր առած ու շարունակվող համաժողովրդական շարժմամբ։
3.    Բռնապետական ռեժիմից ժողովրդավարության անցման գերխնդիրը լուծելի է միմիայն խաղաղ ճանապարհով, բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության երկու շարժիչ ուժերի՝ ժողովրդական զանգվածների ու գործարարների ջանքերի համատեղմամբ։
4.    Պատմական, հասարակագիտական ու քաղաքագիտական հանրահայտ աքսիոմատիկ օրինաչափությունների ճանաչումն ու ընդունումն է 5 տարի շարունակ կազմել Շարժման առաջնորդի ելույթների հետեւողական առանցքային գիծը ու որպես մարտավարության ելակետ դրված եղել Համաժողովրդական Շարժման, Հայ Ազգային Կոնգրեսի հետապնդած գերխնդրի՝ բռնապետության տապալման եւ ժողովրդավարության հաստատման համար պայքարի քաղաքական տրամաբանության հիմքում։
5.    Դրանից դուրս ամեն ինչ անխուսափելի ուղեկցող ու անցողիկ երեւույթներ են, որոնց ելակետը ոչ թե «սկզբունքային տարաձայնություններն» են, այլ կա՛մ  քաղաքական պատվերը, կա՛մ քաղաքական կարճատեսությունը, կա՛մ անձնական շահը եւ կարիերայի ձգտումը, կա՛մ բորբոքված հավակնությունները, որոնց բավարարումը չեն տեսնում իրերի բնականոն զարգացման դեպքում։ Այս ամենը կարող են խոչընդոտել, բայց ոչ երբեք կասեցնել պատմական պրոցեսը։
ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

                                                                 «հայկական ժամանակ», 16.06.2012

Tuesday, June 5, 2012

ՌԵԺԻՄԻ ԳՈՅՈՒԹՅԱՆ ԳԻՆԸ


Կարծես թե հետընտրական մի քանի շաբաթվա ընթացքում արդեն տրվել են մայիսի 6-ի ընտրությունների բոլոր գնահատականները եւ արվել դրա հետեւանքների հնարավոր կանխատեսումները։ Կարծում ենք, ինչ-որ կարեւոր բան դուրս է մնացել։
Արեւմուտքի ընտրության հիմքը
Հայաստանն այլ երկրների, մասնավորապես Արեւմուտքի աշխարհաքաղաքական շահերին առնչվող միջազգայնացված երկու խնդիր ունի՝ Լեռնային Ղարաբաղ եւ Հայոց ցեղասպանություն։ Առաջինը Հայաստանի արտաքին քաղաքական հիմնական խնդիրն է 1991 թվականից ի վեր եւ իր հիմքում ունի հայ-ադրբեջանական «տաք» հակամարտությունը։ Երկրորդը պայմանավորում է Թուրքիայի հետ ունեցած սառեցված հարաբերությունները, իսկ արտաքին քաղաքականության օրակարգ մտցվեց 1998 թվականի հեղաշրջումից հետո։
Միջազգայնացված խնդիր ունենալը բարեբախտություն չէ ամենեւին, եթե չասենք՝ հակառակը։ Հզորներից ամեն մեկը ձգտում է այն դարձնել լծակ ու դրանով ինչ-որ բան շահել իր համար։ Որպես կանոն՝ ամենաքիչն ստանում կամ ամենաշատը տուժում է խնդրի «տերը»։ Մանավանդ, երբ այդ «տերը» բազմակողմանի թույլ է ու խոցելի կամ ոչ թե իրոք ձգտում է խնդրի լուծմանը, այլ ինքն էլ իր հերթին է այն դիտարկում որպես լծակ՝ երկրի ներսում ունեցած իր դիրքը, ազդեցությունը  կամ իշխանությունը պահպանելու համար։ Հենց որպես այդպիսի մի լծակ է դարձել Ղարաբաղի հարցը նույն 1998թ. ի վեր։ Եւ լծակը ինչ-որ պահի ջարդվում է։ 1878-ից միջազգայնացված «Հայկական հարցը»,  օրինակ, իր աղետալի հետեւանքներով դրա լավագույն ապացույցն է։
Այսօր էլ նմանօրինակ խնդիրների լուծումը միջազգային հանրության համար ավելի հեշտ է թույլ կողմի հաշվին ու նրան առավել թուլացնելով։ Կողմի ուժը արդի աշխարհում ոչ միայն նրա բնական ռեսուրսները, բնակչության քանակն ու տնտեսական հզորությունն է, այլեւ իշխանության որակը, ժողովրդավարության մակարդակը։ Իշխանությունն այնքան ավելի թույլ է ու խոցելի, որքան այն զուրկ է օրինակարգությունից, կոռումպացված է եւ հանցավոր։ Վերջին 4-5 տարիների կտրվածքով, ահա, Արեւմուտքն իր առջեւ դրել եւ լուծում է Հայաստանում այս որակի մի իշխանության պահպանման խնդիր՝ երբեմն ընդհուպ ժողովրդավարության եւ մարդու իրավունքների ջատագովի իր համբավը վտանգելու գնով։
Արեւմուտքի դրած այս խնդրի մասին ժամանակին կարելի էր խոսել քաղաքական վերլուծությունների հարթության վրա եւ պնդել որպես փաստարկված ենթադրություն։ Այդ կերպ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը դեռ 2008թ. ներկայացնում է հետեւյալ ենթադրությունը. «Գլխավորը Սերժ Սարգսյանի թուլությունն է եւ դրանից օգտվելու աննախադեպ պատեհությունը։ Այնպիսի լծակների առկայությամբ, ինչպիսիք են լեգիտիմության բացակայությունը, կոռումպացվածության աստիճանը եւ բարոյական նկարագրի խոցելիությունը, Սերժ Սարգսյանն ուղղակի գտնված գանձ է Արեւմուտքի համար (ելույթ 17.10.2008թ. հանրահավաքում)։  Այն բանից հետո, երբ «վիկիլիքսյան» հրապարակումների շնորհիվ բացահայտվեցին նաեւ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանատան գաղտնի փաստաթղթերը, այս թեման որպես վերլուծության նյութ սպառվեց, քանզի վավերական փաստաթղթերով նույն պատկերը սեղանին դրվեց որպես անսակարկելի փաստ։
Հետագա իրադարձությունների, եւ դարձյալ՝ «վիկիլիքսյան հրապարակումների շնորհիվ առարկայական փաստի արժեք ստացավ Առաջին նախագահի նաեւ հետեւյալ գնահատականը. «Արեւմուտքն այսօր ոչ միայն որեւէ կերպ չի աջակցում Հայաստանում ձեւավորված հզոր ժողովրդավարական շարժմանը, այլեւ անում է ամեն ինչ այդ շարժումը ոչնչացնելու համար՝ հանդուրժելով թե՛ կեղծված ընտրությունները, թե՛ մարտի 1ի սպանդը, թե՛ ընդդիմության դեմ սանձազերծված հալածանքն ու բռնությունները, եւ թե՛ քաղբանտարկյալների գոյության փաստը։ Դրանով Արեւմուտքը ցավալիորեն ցույց է տալիս, որ պատրաստ է աչք փակել Սերժ Սարգսյանի ցանկացած անօրինականության վրա, միայն թե նա զիջումների գնա Ղարաբաղյան հակամարտության եւ հայ–թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հարցում (Ելույթ Հայ Ազգային Կոնգրեսի առաջին համաժողովում, 21 դեկտեմբերի, 2008թ.)։ Իմիջայլոց, այն փաստը, որ Արեւմուտքը մի կողմից գուրգուրում է իր կողմից ավազակապետական համարվող իշխանությանը, մյուս կողմից՝ ամեն ինչ անում է Համաժողովրդական շարժումը ոչնչացնելու համար, նշանակում է, որ քաղաքական իմաստով, ի դեմս Հայ Ազգային Կոնգրեսի  նա տեսնում է այսօրվա իշխանության հակապատկերը։
Սիրո գաղտնիքը
2008թ. նախագահական ընտրության մասին ԵԱՀԿ դիտորդական առաքելության զեկույցներում, ապա ԵԽԽՎ բանաձեւերում, ԱՄՆ պետդեպի ամենամյա զեկույցներում, այլ փաստաթղթերում, գաղտնազերծված փաստաթղթերում հառնում է այն նույն ավազակապետության պատկերը, ինչն իր առաջին ելույթներում ներկայացրել էր ՀՀ Հիմնադիր-նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը։ Բայց դրա կողքին նաեւ այն ներողամտությունն ու առաջին հայացքից անհասկանալի հոգատարությունը, որ ցուցաբերվում է իշխող ռեժիմի եւ Սերժ Սարգսյանի նկատմամբ։ Այս վարքագծի հրապարակային քաղաքական գնահատականը Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը տվեց 2008թ. ապրիլի 10-ին («Կոչ հացադուլավորներին». «Առերեւույթ կայունության ապահովման շահագրգռությամբ, բայց ծածկաբար Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման գործընթացում Հայաստանի դիրքերը թուլացնելու նպատակով, Արեւմուտքը նախընտրեց մեր երկրում ունենալ խոցելի լեգիտիմությամբ օժտված բռնապետություն, քան ժողովրդի վստահությունը վայելող իշխանություն»։ Սերժ Սարգսյանն իր խոցելի լեգիտիմության համար վճարեց նրանով, որ հայտնի «Մադրիդյան սկզբունքները» վերջնականապես ընդունեց որպես ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հիմք։ Հիշեցնենք, որ այս փաստաթղթի առանցքային դրույթները նույնությամբ կային ԵԱՀԿ 1996թ. Լիսաբոնյան գագաթնաժողովի բանաձեւում, ինչը կտրականապես մերժել էր Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը՝ վետո դնելով դրա վրա, քանզի «...երբ տարածքային ամբողջականության եւ ինքնորոշման սկզբունքները դրվում են իրար կողք, դա նշանակում է` Ղարաբաղի ինքնորոշումը պետք է լուծվի Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության շրջանակներում, այսինքն՝ ոչ ավելի, քան ինքնավարություն Ադրբեջանի կազմում» (Լ. Տեր-Պետրոսյան, ելույթ 20.04.2012 հանրահավաքում)։ Այսինքն՝ Լեռնային Ղարաբաղի հարցում զիջումների գնալու պատրաստակամությունը առաջին հիմքն է, ինչի շնորհիվ Ս. Սարգսյանը վայելում էր Արեւմուտքի սերն ու բարեհաճությունը։
Ամիսներ անց, երբ Ս. Սարգսյանը Թուրքիայի հետ նախաձեռնեց իր «ֆուտբոլային դիվանագիտությունը», Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն արեց հետեւյալ կանխատեսումը. «Նկատի ունենալով, որ ակնհայտորեն խնդիր է դրված Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության եւ հայ–թուրքական հարաբերությունների կնճիռը լուծել փաթեթով, չպետք է բացառել, որ փորձ արվի այդ փաթեթում ընդգրկել նաեւ Ցեղասպանության ուսումնասիրության նպատակով հայ եւ թուրք պատմաբաններից կազմված հանձնաժողովի ստեղծման հարցը։ Քանի որ, ինչպես ասում են, Սերժ Սարգսյանը այդ խայծը կուլ է տվել, նրա օձիքը բաց չեն թողնելու» (Ելույթ 2008թ. հոկտեմբերի 17-ի հանրահավաքում)։ Այս կանխատեսումն էլ իրականացավ։ Ստորագրվեցին ցյուրիխյան արձանագրությունները, որոնցում, իրոք, ընդգրկված էր հայ եւ թուրք պատմաբանների հանձնաժողովի հարցը, իսկ Ղարաբաղի խնդիրի լուծումը կապված էր սահմանների բացման հետ։ Սա քայլ էր Հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ, որից Հայաստանը, եւ մանավանդ Սփյուռքը միմիայն կորցրեցին։ Շահեց Արեւմուտքը, որի համար լուծվեց Հայոց ցեղասպանության ճանաչումից խուսափելու ֆորմալ հիմնավորում ունենալու խնդիրը, ինչը եւ Ս. Սարգսյանի նկատմամբ Արեւմուտքի տածած սերո եւ բարեհաճության երկրորդ պատճառն է ։ Քայլի հիմքում դարձյալ Ս. Սարգսյանի խոցելիություն է. «Եթե պատմաբանների հանձնաժողովի ստեղծումը սովորական առեւտրային գործարք էլ համարենք, ապա դա միանգամայն ձախորդ գործարք է կամ գործարք է ոչ թե «հանձնաժողով՝ սահմանի բացման դիմաց», այլ, լավագույն դեպքում, «հանձնաժողով՝ Սերժ Սարգսյանի լեգիտիմության ճանաչման դիմաց» բովանդակությամբ», - արձանագրեց Առաջին նախագահը (ելույթ 2009թ. նոյեմբերի 11-ի Հայ Ազգային Կոնգրեսի ակտիվի ժողովում)։ Անշուշտ, շահեց նաեւ Թուրքիան՝ հիանալի փաստարկ ստանալով Ցեղասպանության ճանաչումը տարբեր երկրների կողմից խափանելու համար։
Որպես հանրաքվեի փորձարկում
Նկատի ունենալով, թե Արեւմուտքն ինչ ներեց ու հանդուրժեց Ս. Սարգսյանին 2008թ. ընտրությունների եւ Մարտի 1-ի հետ կապված, բնական է ենթադրել, որ մինչ այդ նրանց մեջ պայմանավորվածություն է եղել թե՛ Ղարաբաղի, թե՛ հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցում։ Արեւմուտքն առ այսօր պահել է իր խոսքը եւ դրա դիմաց աշխատելու է Ս. Սարգսյանից մինչեւ վերջ կորզել նրա խոստացածը։ Այս առումով վերջին խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքների ամփոփմանը նվիրված Հայ Ազգային Կոնգրեսի հանրահավաքում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ենթադրությունն անվիճելի է. «Սերժ Սարգսյանի գլխավորած հանցավոր վարչախմբին աշխարհը աջակցելու, փայփայելու ու գուրգուրելու է այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրանից չի կորզել նախ՝ հայ եւ թուրք պատմաբանների հանձնաժողովի ձեւավորումը, իսկ ապա՝ Լեռնային Ղարաբաղի ձեռքբերած փաստացի անկախությունն ու ազատագրված բոլոր տարածքները։ Ահա սա է այսօրվա կեղծված ընտրությունների գինը, որ Ս. Սարգսյանը վճարելու է իր դայակներին ու փաստաբաններին»։ (ելույթ 2012թ. մայիսի 8-ի հանրահավաքում)։ Անշուշտ, սա չի նշանակում, թե դրա դեմ «խաղ չկա»։ Դրա դեմ կարող է շատ լուրջ «խաղ տալ» օրինակարգ ամեն մի իշխանություն, որը զերծ կլինի այսօրվա վարչախմբի արատներից։
Բայց վերադառնանք վերջին խորհրդարանական ընտրություններին։ Այն, որպես օրինակ, կարող է լուրջ հիմք դառնալ ղարաբաղյան կարգավորման վերջնական փաստաթուղթը ընդունելու համար։
Մայիսի 6-ի ընտրություններում, հնարավոր է՝ նույն Արեւմուտքի թելադրանքով ըստ էության չկիրառվեցին լայնամասշտաբ բռնություններ։ Դրա փոխարեն մի քանի անգամ մեծացավ «աննկատ» ընտրախախտումների, մասնավորապես ցուցակների ուռճացման, բազմակի քվեարկությունների, ընտրակաշառքի ծավալը։ Վարչախումբն ապացուցեց, որ միայն ընտրակաշառքով նա ի վիճակի է իր ուզած ձայները հավաքել։  Բայց սա միայն վարչախմբի խոցելիությունը խորացնող հիմք չէ Արեւմուտքի համար, այն, այո, կարող է օգտագործվել ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման վերջնական փաստաթուղթը Հայաստանին պարտադրելու համար։
  Հիմա պատկերացնենք, որ այսօր գործը հասել է վերջնագծին։ Գեղարվեստական պատկերի վերածած՝ ի՞նչպիսին կարող է լինել վերջին խոսակցությունը պայմանականորեն անձնավորած «Միջազգային հանրության» եւ Սերժ Սարգսյանի միջեւ.
·        Ահա, ուրեմն, վերջնական փաստաթուղթը, Լեռնային Ղարաբաղը որպես ավտոնոմիա պիտի մնա Ադրբեջանի կազմում։
·        Բայց ես չեմ կարող նման փաստաթուղթ ստորագրել, քանի որ Հայաստանի ժողովուրդը դա չի ընդունի ու կընդվզի իմ դեմ։
·        Իսկ դու հանրաքվեի դիր եւ թող ինքը ժողովուրվը դա վավերացնի ։
·        Ոչ մեկը չի քվեարկի նման լուծման օգտին։
·        Բայց դու այդ ասպարեզում հսկայական փորձ ունես։ Մեր դիտորդները, մասնավորապես 2012թ. խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ արձանագրել են համատարած ընտրակաշառք։ Նվազագույն հաշվարկներով մեկ միլիոնից ավելի ձայն հավաքվել է կաշառքի շնորհիվ, ինչի վրա 100 միլոն դոլար գումար է ծախսվել։ 700 հազարի չափ էլ մշտական բացականեր ունեք, որոնց փոխարեն քվեարկելու հիանալի մեխանիզմ եք մշակել։ Կաշառքն էլ ձեր հաշվին, եթե անհրաժեշտ է՝ բաժանեք կրկնակին, եռակին։ Գիտենք, որ ձեռներդ քարի տակ չէ։
Եթե որեւէ մեկը, առանց իրեն գժի տեղ դնելու, Ս. Սարգսյանի փոխարեն կարող է ինչ-որ բանական առարկություն ներկայացնել Միջազգային հանրությանը, թող անպայման դա հրապարակաի, կամ ուղարկի նրան։ Որովհետեւ այս խոսակցությունը վաղվանից սկսած, մի օր տեղի է ունենալու։
Նույնը կարող են անել նաեւ Հայ-թուրքական արձանագրությունների դեպքում։

ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

|«Հայկական ժամանակ», 05.06.2012