Monday, September 24, 2012

Հարցազրույց «7or.am» կայքին


 Հարցազրույց ՀԱԿ ներկայացուցիչ Աշոտ Սարգսյանի հետ

–Պարոն Սարգսյան, ինչպիսի՞ գնահատական կարող եք տալ անցկացված ՏԻՄ ընտրություններին։ 

Որպես քաղաքական միջոցառում այն դրական իմաստով ոչ մի տարբերություն չդրսեւորեց մինչ այժմ եղած ընտրությունների համեմատ։ Այսինքն՝ իշխանությունն, ի դեմս ՀՀԿ-ի, չհրաժարվեց ընտրախախտումների ու ընտրակեղծարարության իր զինանոցի որեւէ միջոցից։ Ասենք, որ այդ զինանոցը էապես աղքատացել է 4-5 տարա առաջվա համեմատ, օրինակ՝ տեղամասերում մրցակից կողմի ծեծուջարդը, բացահայտ լցոնումները։ Դրա փոխարեն զարգացել ու կատարելագործվել են ավելի նուրբ միջոցները, օրինակ՝ ընտրակաշառքն ու վարչական ռեսուրսի առավել լայնատարած օգտագործումը։ Բայց ՏԻՄ այս ընտրություններում նկատվեց երկու կարեւոր հուսադրող հանգամանք.
Առաջին. որոշ դեպքերում, երբ իշխանությունը մանրամասն հաշվարկից հետո պարզել էր, որ անիմաստ է այսինչ տեղում պայքարը, կամավոր զիջել էր։ Սա, ըստ էության նորություն է, մի նորություն, որ ցուցադրում է ՀՀԿ-ն ստիպված քայլեր է անում, որը բխում է սեփական թուլության գիտակցումից։
Երկրորդ. Ոչ համատարած, սակայն եղել են համայնքներ, որտեղ ՀՀԿ-ի թեկնածուն պարտվել է ոչ այնքան մրցակից թեկնածուի ուժեղ լինելու հանգամանքով, որքան իշխանության հաստատած ընտրական «կարգուկանոնի» դեմ ընտրողների «ապստամբելու»  շնորհիվ։ Այսինքն՝ տեղապտույտ են տվել նաեւ ընտրակեղծարարության այնպիսի մշակված մեխանիզմներ, ինչպիսին է ընտրակաշառքն ու վարչական ռեսուրսը։

–Շատ է խոսվել ՀՀ նախագահի՝ Կառավարությունում հրավիրած վերջին խորհրդակցության մասին։ Հնչել են տարբեր գնահատականներ, որոնց մեծ մասը թերահավատորեն է մոտենում այդ խորհրդակցության ընթացքում հնչած նախատիքներին ու հավաստիացումներին, թե այսուհետ ամեն ինչ կկարգավորվի։ Ձեր գնահատականն ինչպիսի՞ն է։

Որքան ես եմ ծանոթ տրված գնահատականներին՝ դրանց մեծ մասը ոչ թե թերահավատություն էին արձանագրում, այլ ծաղրական էին։ Իմ կարծիքով թերահավատություն այստեղ շատ մեղմ բառ է, քանզի այն իր մեջ հավատալու ինչ-որ, թեկուզ չնչին տոկոս է ենթադրում։ Սկսած այն մարդկանցից, ովքեր ներկա էին այդ խորհրդակցությանը, վերջացրած ամենաքիչ տեղեկացված ՀՀ քաղաքացին, լավագույն դեպքում դա պիտի համարեին թատերական մի ներկայացում։
Կառավարական խորհրդակցությանը ներկաների մեջ պատկերացնո՞ւմ եք որեւէ մեկին, որի հիմնական աշխատանքն, ըստ էության, հենց բյուջեի եւ այլ աղբյուրների միջոցներից համապատասխան «ատկատների» ապահովումը չէ։ Եւ ամեն մեկը գիտի չէ՞, թե ուր եւ ում է ուղարկում իր ապահոված «ատկատների» առյուծի բաժինը։ Այդ խորհրդակցությունը իրականում կառավարության անդամների համար չէր։ Դա Հայաստանի ժողովրդի համար էր՝ որպես այդ ժողովրդի նկատմամբ ծաղրի, անպերկեշտ վերաբերմունքի ու ցինիզմի դրսեւորման մի ակցիա։ 2008 թվականին Ս. Սագսյանը ժողովրդին սուտ խոստումներ էր տալիս, 2012-ին սուտ ու կեղծ թվեր էր հրապարակում՝ իբր այդ խոստումները կատարած լինելու մասին։ Սուտ խոսելու ռեսուրսը հավանաբար սպառվել է։ Հիմա նա այդ ժողովրդին ուղղակի ասում է՝ հետո ինչ, որ իմ մասին ամեն ինչ գիտեք, այ այսպես ձեզ ներկայանալու եմ հրեշտակի կերպարով, ուզում եք՝ ընդունեք, չեք ուզում՝ թողեք գնացեք էս երկրից։

Եթե հետևենք անկացված խորհրդարանական ու ՏԻՄ ընտրություններին, դրանց վիճելի արդյունքներին, ըստ Ձեզ, արդյոք ինչ–որ ուղերձ չե՞ն հղում այդ ընտրությունների արդյունքները հայ ժողովրդին՝ առաջիկա նախագահական ընտրությունների ակնկալիքների հետ կապված։

Ձեր ակնարկած ուղերձը հայ ժողովրդին վաղուց են հղել նաեւ նախորդ ընտրությունները։ Ինչ խոսք՝ գնալով այդ ուղերձը դառնում է ավելի ու ավելի առարկայական։ Այդ ուղերձը ժողովրդի համախմբումն է՝ եթե ոչ նույնիսկ ինչ-որ քաղաքական ուժի, եթե ոչ նույնիսկ ինչ- որ գաղափարի շուրջ, այլ, ասենք՝ ընտրակաշառքը մերժելու եւ սեփական համոզմունքով քվեարկելու սկզբունքի շուրջ։ Առաջիկա նախագահական ընտրություններում ավելի քան հնարավոր է ՀՀԿ-ի եւ Ս Սարգսյանի մենատիրական հանցավոր իշխանության տապալումը։ Դրա համար ընդամենն անհրաժեշտ է ուժերի խելամիտ դասավորություն, եւ որ Հայաստանի բնակչությունը գեթ մեկ անգամ, համատարած, ցուցադրի քաղաքացու ու երկրի տիրոջ իր բնավորությունը։

հղումը 
Սեպտեմբեր 24, 2012 19:04

Thursday, September 20, 2012

Ինչպես ծնվեց Հայաստանի անկախությունը


1. Կենսագործելով Անկախության հռչակագրի դրույթները՝ Հայաստանը սկզբից ևեթ օրենսդրական և գործնական քաղաքական քայլերով սկսեց գործել որպես ինքնիշխան պետություն։ Մոսկվայի հետ հարաբերություններում Հայաստանի իշխանությունը մերժեց ինչպես առճակատման գնալու, այնպես էլ ենթակայի վիճակում մնալու քաղաքականությունը։ Հետևողական քաղաքական աշխատանքով, ճկուն դիվանագիտությամբ, նաև բնավորության ցուցադրմամբ նոր իշխանությունն այդ հարաբերությունները տեղափոխեց գործընկերային հարաբերությունների հարթություն։ Հորիզոնական կապեր հաստատվեցին ԽՍՀՄ այն հանրապետությունների հետ, որոնք ընթանում էին ժողովրդավարության և անկախության ճանապարհով։ Ակտիվ դիվանագիտական աշխատանք ծավալվեց այլ երկրների հետ հարաբերություններ հաստատելու ուղղությամբ։ Արտաքին քաղաքականության մեջ հաջողությամբ հետապնդվում էր Հայաստանը փաստական և իրավական առումով միջազգային հանրության լիիրավ անդամ դարձնելու խնդիրը։
2. Նոր իշխանությունը ստանձնեց Սահմանադրությամբ իրեն վերապահված բոլոր իրավունքները և լիազորությունները, վերացվեց հանրապետական իշխանության, ինչպես նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների վրա կուսակցական մարմինների վերահսկողության խորհրդային պրակտիկան։ Ապահովվեցին ժողովրդավարության արմատավորման կարևոր հիմքերը. հասարակությունն ազատվեց որևէ գաղափարախոսության պարտադրանքից, ապաքաղաքականացվեցին իրավապահ մարմինները և զինված ուժերը։ Հիմնարկներում և կազմակերպություններում արգելվեց կուսակցական կազմակերպությունների գործունեությունը, նրանց թույլատրվեց կազմակերպական կառույցներ ունենալ միայն տարածքային սկզբունքով։ Օրենսդրորեն կարգավորվեց պետական անվտանգության կարևորագույն հիմքերից մեկը՝ երկրի քաղաքական դաշտը և քաղաքական կազմակերպությունների գործունեության ոլորտը։ Արգելվեց պետական կառույցներից և արտասահմանից կուսակցությունների ֆինանսավորումը, նրանց ղեկավար մարմնի՝ հանրապետությունից դուրս գտնվելը, նրանց կազմում օտարերկրյա քաղաքացիներ ունենալը և այլն։ Իշխող քաղաքական ուժը՝ ՀՀՇ-ն, սեփական օրինակով արդեն իսկ մինչ այդ կտրուկ մերժել էր ՀՀ-ի տարածքից դուրս կառույցներ ունենալու գայթակղությունն ու ավանդույթը, թեև ուներ դրա լիակատար հնարավորությունը, և բազմաթիվ էին առաջարկները։ Հաստատված բազմակուսակցական համակարգում քաղաքական ընդդիմությունն ստացավ գործունեության լիակատար ազատություն։ Գործնականում ապահովվեց, ապա նաև օրենսդրորեն կարգավորվեցին խոսքի, մամուլի, խղճի ու կրոնական դավանանքի, քաղաքական գործունեություն ծավալելու և ժողովրդավարական մյուս ազատությունները եւ իրավունքները։
3. Ձևավորվեց նոր իշխանության քաղաքական ընդդիմությունն իր երկու՝ հակաանկախական և «արմատական» թևերով։ Հիմնական՝ անկախության ուղեգծի հարցում, ընդհուպ մինչև հանրաքվե, համառ պայքար էին մղում կոմունիստները և դաշնակցությունը, որոնց ծրագրերի կամ գաղափարախոսությունների հիմքում դրված էր Հայաստանը ԽՍՀՄ-ի (կամ Ռուսաստանի) կազմի մեջ լինելու պարտադիր պայմանը։ Նույն հարցում «արմատականները» (ԱԻՄ-ի գլխավորությամբ) ներկայացնում էին մյուս ծայրահեղությունը՝ պահանջելով ԽՍՀՄ օրենքների անտեսմամբ և Կենտրոնի հետ առճակատմամբ հապշտապ և ցուցադրական քայլեր։ Լեռնային Ղարաբաղի խնդրում «արմատական» քաղաքական ընդդիմությունը հենվում էր պահանջատիրության, պատմական իրավունքի վրա՝ պահանջելով ինչպես Մոսկվայի, այնպես էլ Ադրբեջանի դեմ շարունակել առճակատման քաղաքականությունը։ Ընդդիմության հակաանկախական թևը Ղարաբաղի խնդրի լուծումը կապում էր միութենական պայմանագիրն ստորագրելու եւ անկախությունից հրաժարվելու հետ։ Ժողովրդավարական նորմերի ներդրմանն ու արմատավորմանը, տնտեսական վերափոխումներին ուղղված բարենորոգումների դեմ սոցիալիզմի գաղափարական հիմքերի վրա պայքարում էին կոմունիստները և դաշնակցությունը։ Որոշ դեպքերում ընդդիմության «արմատական» և հակաանկախական թևերը սերտորեն համագործակցում էին։
4. Հայաստանում առաջինն ընդունվեցին սեփականության բոլոր ձևերի իրավահավասարության, ազատ շուկայական հարաբերությունների անցման, համակարգային արմատական վերափոխումների համար հիմք հանդիսացող օրենքները, և կատարեցին առաջին արմատական բարեփոխումները։ Հատկապես համարձակ, բայց, մյուս կողմից՝ լիովին արդարացված էր գյուղատնտեսության բնագավառում իրականացված բարեփոխումը։ Գյուղացիությանը տրվեց հողի նկատմամբ մասնավոր սեփականության իրավունք: Փաստորեն՝ ամբողջ գյուղացիությունն ընդամենը մեկ տարվա ընթացքում իրացրեց հողի սեփականաշնորհման՝ իրեն տրված հնարավորությունը՝ մերժելով կոլտնտեսությունների ու պետական տնտեսությունների առկա համակարգը։ Հողի, գյուղատնտեսական տեխնիկայի և անասնագլխաքանակի սեփականաշնորհումը կանխեց այս ասպարեզի վնասաբերությունը, անվերահսկելի դարձող վատնումները և թալանը, հետագա դժվարին տարիներին հանդիսացավ սննդամթերքի դեֆիցիտը մեղմելու, կարելի է ասել՝ անխուսափելի սովը կանխելու կարևորագույն ներքին ռեսուրս։
5. Նկատի ունենալով նոր իրողությունները, իրավիճակի որակական փոփոխությունները և քաղաքական գործընթացների զարգացման ուղղությունը՝ նոր իշխանությունը Լեռնային Ղարաբաղի խնդրում սկզբից ևեթ որդեգրեց հետագա առճակատումներից խուսափելու և համաձայնությամբ ու փոխզիջումներով հարցը կարգավորելու քաղաքական ուղեգիծ։ Դրա նպատակն էր խնդիրը դուրս բերել փակուղուց, վերականգնել մարզի օրինական հայկական իշխանությունը, ապահովել բնակչության անվտանգության երաշխիքները և թույլ չտալ, որ անկախության գնացող Հայաստանի նկատմամբ ճնշումներ գործադրելու համար կենտրոնական իշխանությունը Լեռնային Ղարաբաղն օգտագործի որպես հարվածի թիրախ։ Թեև հետևողական ջանքերի շնորհիվ հաջողվեց կանխել կենտրոնական իշխանության և Ադրբեջանի խուսանավումները և ոչ մեկ անգամ հասնել նախնական պայմանավորվածությունների, սակայն Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում որոշ ներքին ուժերի, ինչպես նաև Մոսկվայում որոշ պաշտոնյաների հարուցած խոչընդոտների պատճառով այս ծրագիրը հնարավոր չեղավ իրականացնել։ Դա առավել հնարավոր դարձրեց 1991թ. ապրիլ-օգոստոս ամիսներին Մոսկվայի և Ադրբեջանի բացահայտ ագրեսիան Լեռնային Ղարաբաղի և Հայաստանի դեմ։ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորման ռազմավարությունն, այսպիսով, որդեգրվել է 1990 թ. օգոստոսից և անխաթար հետապնդվել ՀՀՇ-ի ամբողջ իշխանության շրջանում՝ անկախ այդ ընթացքում պարտադրված պատերազմից:
6. Հայաստանի իշխանությունը հետևողականորեն շարունակեց իրականացնել պետական անկախության ձեռքբերման՝ ՀՀՇ Ծրագրում ամրագրված դրույթը: Այդ ընթացքում նա տեղի չտվեց ո՛չ իր քաղաքական ընդդիմության «արմատական» թևին, որը պահանջում էր անմիջական անկախության հռչակում՝ առանց հաշվի առնելու ԽՍՀՄ օրենքները, ո՛չ էլ հակաանկախական թևին, որը պարտադրում էր հրաժարվել այդ ուղեգծից և ստորագրել նախապատրաստվող միութենական նոր պայմանագիրը։ Անկախության հռչակագրի ընդունումից հետո, հաջորդ քայլով, 1991 թ. մարտին Հայաստանը հրաժարվեց մասնակցել ԽՍՀՄ պահպանման խնդրով կենտրոնական իշխանության կազմակերպած հանրաքվեին և նշանակեց անկախության սեփական հանրաքվեն՝ 1991թ. սեպտեմբերի 21-ին: Հայաստանը միակ հանրապետությունն էր, որ անկախության իր գործընթացը տանում էր սահմանադրական ճանապարհով՝ կատարելով հենց ԽՍՀՄ համապատասխան օրենքով նախատեսված քայլեր: 
7. Մոսկվայի և Ադրբեջանի համատեղ ռազմական գործողություններով ծրագրված էր Ղարաբաղի հայ բնակչության տեղահանում դեպի Հայաստան։ Ադրբեջանը հույս ուներ այդ կերպ «լուծել» Լեռնային Ղարաբաղի հարցը, Մոսկվայի նպատակն էր այդ միջոցով հանրապետությունում խորացնել սոցիալական լարումը, իշխանությունների նկատմամբ անվստահություն ստեղծել, դրանով հասնել անկախության գործընթացի խափանմանը և ստիպել Հայաստանին ստորագրել միութենական նոր պայմանագիրը։ Այս որոշման կայացման քաղաքական հաշվարկների հիմքում նկատի էր առնվել այն հանգամանքը, որ Հայաստանում կային քաղաքական ուժեր (ինչպես կոմկուսը և ՀՅԴ-ն) և հասարակական շերտեր (ինչպես՝ կուսակցական և մտավորական նախկին նոմենկլատուրան և հայաստանաբնակ ղարաբաղցիների մեծագույն մասը), որոնք իրենց գաղափարախոսությունների կամ պատկերացումների թելադրանքով անվերապահորեն դեմ էին Հայաստանի անկախությանը։
8. 1991թ. ապրիլի վերջերից սկսված, այսպես կոչված՝ «Կոլցո» ռազմական գործողությանը հակադրվեց Լեռնային Ղարաբաղի, ինչպես նաև Հայաստանից գործուղված կամավորականների հերոսական ինքնապաշտպանությունը՝ զուգակցված Հայաստանի իշխանության ակտիվ դիվանագիտական աշխատանքի և գրագետ քաղաքական միջոցառումների հետ։ Կենտրոնական իշխանության դրված խնդիրը վերջին հաշվով տապալվեց։ Դրան մեծապես նպաստեց ինչպես Ռուսաստանի և այլ հանրապետությունների ժողովրդավարական ուժերի, այնպես էլ միջազգային հանրության լայն և գործուն օժանդակությունը։ Հայաստանի իշխանությունների քաղաքական ձեռնարկումների և դիվանագիտական աշխատանքի շնորհիվ վերջիններիս հնարավոր էր եղել համոզել, որ այդ գործողություններն իրականում ուղղված են Հայաստանում սկսված արմատական ժողովրդավարական գործընթացները և օրինական ճանապահրով ընթացող նրա անկախության գործընթացը խափանելուն։ Կարևոր նշանակություն ունեցավ նաև այն փաստը, որ Լեռնային Ղարաբաղն ընդունեց առճակատման քաղաքականությունից խուսափելու և խնդիրը փոխզիջումների հիմքի վրա ԽՍՀՄ Սահմանադրության շրջանակներում կարգավորելու՝ իր նախապես մերժած ծրագիրը: Հաջողությամբ հաղթահարվեցին նաև ներքին քաղաքական ընդդիմության հարուցած խոչընդոտները՝ ինչպես հակաանկախական ուժերի, այնպես էլ կեղծ-ազգայնական ու կեղծ-հայրենասիրական պատկերացումների հետևորդների ձեռնարկումները։ Այդ ձեռնարկումների նպատակն էր խաթարել հանրապետության ձեռք բերած ժողովրդավարական վարկանիշը, նրան կանգնեցնել շատ ավելի լայնածավալ պատերազմական գործողությունների փաստի կամ վտանգի առջև, խափանել նշանակված Անկախության հանրաքվեն, ստիպել ստորագրել միութենական պայմանագիրը։ 
9. Հայաստանի քաղաքական իշխանությունը կարողացավ ամուր կանգնած մնալ իրատես-քաղաքականության իր որդեգրած ելակետի վրա։ Նա չտրվեց իրադարձությունների խաբկանքին, կարողացավ Ճիշտ գնահատել ծավալվող քաղաքական գործընթացների ուղղվածությունը և իր մարտավարությունն ու ռազմավարությունը կառուցեց վերջինիս վրա։ Ներքին քաղաքականության մեջ դա արտահայտվում էր ժողովրդավարական սկզբունքների, տնտեսական հարաբերություններում՝ ազատականության և ազատ շուկայական հարաբերությունների ներդրմամբ։ Անկախության գործընթացում իշխանությունը զերծ մնաց գայթակղիչ ցուցադրականությունից, բայց նաև թույլ չտրվեց անկախության ուղեգծից որևէ նահանջ, կատարվեցին ինքնիշխանության ամրապնդման հետևողական քայլեր։ Որպես անկախության գնացող երկիր հակադրվելով հանդերձ կենտրոնական իշխանությանը՝ Հայաստանը կարողացավ հասնել նրա հետ գործընկերային հարաբերությունների հաստատման։ Նույն իրատես քաղաքականության և ճշգրիտ քաղաքական հաշվարկների շնորհիվ հաջողվեց, մի կողմից՝ թույլ չտալ, որպեսզի Լեռնային Ղարաբաղը դարձվի Հայաստանի անկախության գործընթացի կասեցման միջոց, մյուս կողմից՝ խափանել ու չեզոքացնել հայկական մարզը բռնագաղթի ենթարկելու՝ Մոսկվայի և Ադրբեջանի համատեղ ծրագրերը: Ի տարբերություն Ադրբեջանի, որը, գայթակղվելով Կենտրոնի հետադիմական ուժերի հետ համագործակցությամբ, կանգնած մնաց կոմունիստական ռեժիմի պահպանման և միութենական պայմանագրի ստորագրման ջատագովի դիրքերում, Հայաստանի ժողովրդավար իշխանությունը քաղաքական հեռատեսությամբ գնաց ճիշտ հակառակ ճանապարհով՝ ապահովելով առաջիկա իրադարձություններում իր հաջողությունների հիմքերը:
10. Մոսկվայում հետադիմական ուժերի կողմից կազմակերպված պետական հեղաշրջման (ԳԵԿԱՉԵՊԵ) վտանգաշատ օրերին Հայաստանի իշխանությունները կարողացան հաջողությամբ լուծել երեք կարևոր խնդիր։ Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում չհաստատվեց նախատեսված հատուկ դրության ռեժիմը, չտրվեց պատժիչ գործողությունների դիմելու առիթ, միաժամանակ՝ հնարավոր օժանդակությունը ցուցաբերվեց Ռուսաստանի ժողովրդավարական ուժերին, որոնք և կարողացան ձախողել պետական հեղաշրջման փորձը։ Հայաստանի գերագույն խորհրդի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ամենագործուն ու վճռական անձնական մասնակցությունն ունեցավ կենտրոնական իշխանությանը երկրորդ շնչառություն տալու փորձերը կանխելուն, ԽՍՀՄ փլուզումը կարգավորված ու անվտանգ կազմաքանդման վերածելու կառուցողական գործընթացին՝ դառնալով դրա ճարտարապետներից մեկը։
11. Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությունը, մինչև վերջ հավատարիմ մնալով անկախության ձեռքբերման իր որդեգրած ճանապարհին, ստիպված էր հաղթահարել ոչ միայն արտաքին, այլև ներքին քաղաքական ընդդիմության բազմաթիվ խոչընդոտներ: 1991թ. սեպտեմբերի 21-ին իրականացվեց Անկախության համաժողովրդական հանրաքվեն, որը գործնականում միաձայն հաստատեց անկախ պետություն ունենալու՝ Հայաստանի ողջ բնակչության վճռական որոշումը։ ՀՀ գերագույն խորհուրդը հանրաքվեի արդյունքների հիման վրա Հայաստանի Հանրապետությունը հռչակեց անկախ պետություն։ Հայաստանը՝ ԽՍՀՄ հանրապետություններից միակը, իր անկախությունը հռչակեց գործող միութենական օրենքների սահմաններում և միջազգային չափանիշներին համապատասխան՝ դրանով իսկ ապահովելով իր անկախության ամենաանխոցելի իրավական հիմքը։
12. Ըստ էության՝ երկրորդ մի հանրաքվեի նշանակություն ունեցավ նաև հոկտեմբերի 16-ին անցկացված նախագահական ընտրությունը։ Չմասնակցելով պաշտոնական նախընտրական արշավին և բավարարվելով բազմիցս իր ներկայացրած քաղաքական ծրագրերին և գործունեությանը հասարակության տեղեկացվածությամբ, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը նախագահության վեց թեկնածուների մեջ ստացավ ձայների ավելի քան 83%-ը և անվիճելի հաղթանակ տարավ։ Ինչպես անկախության հանրաքվեի, այնպես էլ նախագահական ընտրությունների արդյունքները վկայում էին, որ Հայոց համազգային շարժման և նրա առաջնորդի ծրագրերի ու գործունեության նկատմամբ վստահությունը մնում էր անխաթար։ Սա՝ ինչպես Խորհրդային Միության հանրապետությունների, այնպես էլ Արևելյան Եվրոպայի երկրների մեջ այն եզակի դեպքն էր, երբ կոմկուսին հաղթած ժողովրդավարական ուժն ավելի քան մեկ տարի իշխանություն ունենալուց հետո շարունակում էր հասարակության մեջ պահպանել իր անվիճելի հեղինակությունը և արժանանում անվերապահ վստահության։
13. Ընդունված է ասել, թե բոլոր կայսրությունները դատապարտված են կործանման։ Եւ նույն կերպ սպասվում էր նաև խորհրդային կայսրության կործանումը։ Սակայն բոլոր կայսրությունները կործանվել են հենց այդ կայսրությունների կազմում անազատ և ճնշված վիճակում գտնվող ժողովուրդների ազատագրական պայքարների շնորհիվ։ Այս առումով ԽՍՀՄ փլուզումը ներկայացնել որպես միայն նրա ոչ արդյունավետ տնտեսական և քաղաքական համակարգի հետևանք, որպես ինքն իր մեջ գնացող գործընթաց՝ պատմականորեն սխալ է։ ԽՍՀՄ-ը փլուզվեց ժողովրդավարական շարժումների հզոր հարվածների տակ, և այդ հարվածներից առաջինը նրա հիմքերին հասցրեց Ղարաբաղյան կամ Հայկական ժողովրդավարական Շարժումը։ Ամբողջ կես տարի՝ միայնակ, իսկ այնուհետև՝ ԽՍՀՄ-ում և Արևելյան Եվրոպայում ծայր առած ժողովրդավարական շարժումների առաջատար, նա ամենավճռական դերը խաղաց ԽՍՀՄ փլուզման գործում՝ նվաճելով սեփական անկախությունը և կարևորագույն վաստակ ունենալով մյուս ժողովուրդների անկախությունների ձեռքբերման գործում։ Որպես այդպիսին՝ Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում ծավալված ժողովրդավարական շարժումը միջազգային չափանիշներով կարևոր գործոնն էր 1988-1991թթ. համաշխարհային պատմության մեջ։

ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
http://www.ilur.am/news/view/610.html
20.09.2012 21:34

Friday, September 14, 2012

ՈՉ ՕՐԻՆԱԿԱՐԳ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ 2000 ՏԱՐԻ ԱՌԱՋ ԵՒ ԱՅՍՕՐ


Պետականությունը ազգի գոյատեւման եւ զարգացման առաջին երաշխիքն է։ Ուստիեւ՝ ազգերի արտաքին քաղաքական պատմության առանցքային խնդիրը եղել է պայքար անկախ պետականություն ունենալու կամ ունեցածը պահպանելու, հզորացնելու համար։
Պետականության ամրության առաջին երաշխիքը իշխանության օրինակարգությունն  (լեգիտիմությունն) է։ Ուստիեւ՝ ցանկացած ազգի պետականության շրջանի ներքաղաքական պատմության առանցքային խնդիրը եղել է իշխանության օրինակարգության պահպանումը։
Այս երկու անվիճելի բանաձեւերից յուրաքանչյուրի խատումը, խաթարումը ինչպես հազարավոր տարիներ առաջ, հիմա էլ համարվում է հավասարապես ազգակործան, պետական դավաճանության մակարդակի ծանրագույն հանցանք, անփոփոխելի սահմանադրական նորմ։
Անկախության մասին առաջին բանաձեւն ավելի հանրահայտ է բազմաթիվ օրինակներով։ Ստորեւ ներկայացնենք իշխանության ոչ օրինակարգության մասին երկու հազարամյա հնության ուսանելի մի պատմություն ավանդած Մովսես Խորենացու  կողմից՝ այսօրվա իրողությունների հետ դրսեւորած զարմանալի զուգահեռելով ։

Իշխանության մի բռնազավթում

Մահանում է Հայոց Սանատրուկ Արշակունի թագավորը։ Թագավորում է ոմն Երվանդ,- հաղորդում է Խորենացին, իսկ նրա ծագման եւ թագավոր դառնալու հանգամանքների մասին հաղորդում է հետեւյալը. «Արշակունյաց տոհմից մի կին՝ խոշորամարմին, տգեղ ու վավաշոտ, որին ոչ ոք չհամարձակվեց կնության առնել, ապօրինի խառնակությամբ երկու երեխա է ունենում՝ Երվանդ եւ Երվազ: Այս Երվանդը մեծանալով դառնում է մի սրտոտ ու հաղթանդամ մարդ։ Սանատրուկը նրան բազմիցս վերակացուի եւ առաջնորդի պաշտոնների է նշանակում։ Այսպես Երվանդը դարձավ նշանավոր, նախարարների մեջ առաջինը, իսկ իր խոնարհությամբ ու առատաձեռնությամբ քաշեց, իր կողմը գրավեց բոլորին: Եւ երբ Սանատրուկը մեռավ, բոլորը միաբանվելով նրան թագավորեցրին, բայց առանց Բագրատունի տոհմի թագադիրի»։

Թվում է, թե ամեն ինչ նորմալ է. մարդը իր առաքինությունների եւ շնորքի շնորհիվ  վաստակել է ժամանակի քաղաքական էլիտայի բարեհաճությունը ու նրանց համաձայնությամբ նստել թագավորական գահին։ Նորմալ կլիներ, եթե գործող կարգով, «սահմանադրությամբ», թագավորը ընտրովի լիներ։ Բայց այդպես չէր. գործող կարգով թագավորական իշխանությունը խստիվ ժառանգական էր։ Գահը պետք է անցներ մահացած թագավորի որդիներից մեկին։ Նույնիսկ դա բավարար չէր, լրացուցիչ երաշխիք էր սահմանված օրինակարգության համար. թագավորի օրինական ժառանգին էլ պետք է թագադրեր Բագրատունի իշխանը՝ ժամանակի յուրատեսակ «սահմանադրական դատարանը»։ Ուշադրություն դարձնենք բերված ցիտատին՝ բոլորը միաբանվելով թագավորեցնում են Երվանդին, բայց դրան չի մասնակցում Բագրատունի թագադիրը։ Տեղի էր ունեցել իշխանության բռնազնվթում՝ ամենածանր հանցագործությունը, բոլորը դրա հետ համակերպվել են, բացի իշխանության օրինակարգության ապահովման համար պատասխանատու Բագրատունի իշխանից։

Հանցագործի հոգեբանության թելադրանքով

Երվանդը շատ լավ հասկանում էր, որ իր իշխանությունը օրինակարգ  չէ եւ որ ինքը գործել է ամենամեծ հանցանքը։ Ահա դրանից հետո, հանուն իշխանության պահպանման նա պետք է գործեր ու գործում է նորանոր հանցանքներ։ Իր համար ամենամեծ վտանգը համարելով Սանատրուկի մանկահասակ որդիների՝ օրինական ժառանգների գոյությունը, Երվանդը նրանց բոլորրին կոտորում է: Միայն Արտաշես անունով ծծկեր մի մանուկի է հաջողվում ազատել, որին ծծմայրը փախցնում է սարերը՝ հովիվների մոտ եւ այդ մասին տեղյակ պահում թագադիր Բագրատունի Սմբատ իշխանին: Վերջինս ծպտված գալիս, գտնում է թագի օրինավոր ժառանգ երեխային, պահում սարերում, ապա փախցնում Պարսկաստան: Ապօրինի եւ բռնազավթիչ թագավոր Երվանդը հանգիստ չէր կարող լինել, քանի դեռ օրինական գահաժառանգը կենդանի էր. «Նրա սիրտը լիքն էր կասկածանքով, եւ կորցրել էր հանգիստ քունը: Արթուն ժամանակ միշտ այս մասին մտածելով՝ քնի մեջ էլ սարսափելի երազներ էր տեսնում այդ առիթով: Ուստի պատգամախոսների ձեռքով, նվերների միջոցով աշխատում էր համոզել Պարսից թագավորին, որ նա մանուկ թագավորին իր ձեռքը տա»:
Պարսից թագավորը նրան կոպտորեն մերժում է: Այլ խոսքով ասած՝ որպես «միջազգային հանրության» մի մաս հրաժարվում է ճանաչել Երվանդի իշխանությունը ոչ օրինակարգ լինելու պատճառով: Այդ ժամանակ Երվանդը, թագը պահելու համար փորձում է հաճոյանալ ու ճանաչվել մյուս մեծ հարեւանի՝ Հռոմեական կայսրության կողմից, կրկին դիմելով կաշառքի միջոցին: Նա Հռոմեական կայսրությանն է զիջում Հայկական Միջագետքը եւ խոստանում նրան մեծ հարկեր վճարել. “Այդ ժամանակից սկսած Միջագետքի վրայից վերացավ Հայոց իշխանությունը, եւ Հայաստանից էլ ավելի մեծ հարկեր էր վճարում Երվանդը”, - դառնությամբ գրում է Խորենացին:
Սեփական ժողովրդին հաճոյանալու համար էլ Երվանդը զբաղվում է ցուցադրական բուռն շինարարական գործունեությամբ. քաղաքներ է կառուցում, անտառներ հիմնում եւ այլն:

Իշխանագողի վերջը

Թագադիր Սմբատ Բագրատունու խնամքի տակ օրինական թագաժառանգ Արտաշեսը չափահաս է դառնում Պարսկաստանում, եւ միասին շարժվում են դեպի Հայաստան: Երվանդը սարսափած հավաքում է զորքերը, վարձու զորքեր խնդրելով նաեւ հարեւաններից. «Վրաց եւ Կեսարիայի կողմերի զորքերը, նաեւ Միջագետքինը, խնդրելով ու վարձ վճարելով»: Եւ, իհարկե, կրկին դիմում է կաշառքի ուժին. սակայն այս անգամ կաշառքը չի աշխատում։ Պատմահայրը տալիս է դրա հանճարեղ ու ճշգրիտ բացատրությունը. “Իսկ Երվանդն ավելի առատացնում է պարգեւները եւ ամեն մեկին բաժանում իր գանձերը. եւ որքան շատ էր տալիս, այնքան ավելի ատելի էր դառնում, որովհետեւ բոլորը գիտեին, թե առատաձեռնությունից չէ, որ տալիս է, այլ երկյուղից է վատնում: Եւ այնքան սիրելի չէր դարձնում նրանց, որոնց շատ էր տալիս, որքան թշնամի էր դարձնում նրանց, որոնց այդքան առատ չէր տալիս”:
Իսկ երբ օրինական թագաժառանգ Արտաշեսը Սմբատ Բագրատունու հետ հասնում է Հայաստանի սահմանները, նախ սահմանամերձ շրջանների, ապա նաեւ ամբողջ Հայաստանի նախարարներն անցնում են օրինական թագաժառանգի կողմը եւ լքում ապօրինի թագավոր Երվանդին: Վերջինիս լքում են նաեւ հռոմեական զորքերը: Երվանդը միայնակ՝ “«ձիով շատ ասպարեզներ անցնելով եւ իր բանակից մինչեւ քաղաքը հաստատված իջեւաններում նոր-նոր ձիեր հեծնելով, փախչում էր անընդհատ»: Երվանդը պատսպարվում է իր վերջին ամրոցում, սակայն նույնիսկ այստեղ մարդիկ լքում են նրան. «Եւ երբ քաջերն սկսեցին ամրոցի դեմ կռվել, ամրոցի մարդիկ անձնատուր եղան եւ քաղաքի դուռը բացեցին: Զինվորներից մեկը մտնելով՝ վաղրով Երվանդի գլխին խփեց….»:

Ապօրինի թագավորը գտնում է իր արժանի վախճանը: Երկրում կրկին հաստատվում է օրինական իշխանություն, հաղթում է օրենքը, թագավորում է օրինական թագաժառանգ Արտաշեսը՝ թագադրվելով Բագրատունի նահապետի ձեռքով: Որպես օրինակարգ եւ օրինականությանը նախանձախնդիր թագավոր, նա անգամ ամենածանր հանցանք գործած իր հակառակորդի դեմ վարվում է արժանապատվորեն. “Բայց Արտաշեսը հիշելով, թե Երվանդը Արշակունյաց ցեղի խառնուրդ էր, հրամայում է թաղել եւ մահարձան դնել”:

*  *  *
Այս պատմությունը պալատական միջավայրում ավանդաբար պատմվելով, մոտ 500 տարի հետո Խորենացուն հասած քաղաքական մի ավանդություն է։ Դրա նպատակը պետական իշխանության օրինակարգության (լեգիտիմության) կարեւորությունը, անշրջանցելիությունը շեշտելն է, որպես այդպիսին՝ հայ քաղաքական մտքի մի բարձրակետի դրսեւորում, պետականության զգացողության վկայություն 2000 տարի առաջ, որից հետագայում նահանջել, ապա կորցրել, իսկ այսօր դեռ փորձում ենք վերականգնել: Պետական իշխանության օրինակարգության մասին գեղեցիկ այս պատմության հետ հետաքրքիր եւ ուսանելի զուգահեռներ են դրսեւորում այսօրվա իրողությունները.

ա) Ապօրինի ճանապարհով իշխանության հասնելը օրենքով համարվել է ամենածանր հանցանք՝ անկախ այդ բանն անողի արժանիքներից եւ իրականացման ձեւից: Երվանդը ամենաբարձր դիրքի էր հասել ոչ միայն իր ունակությունների, այեւ այն բանի շնորհիվ, որ նրան բարձր պաշտոնների էր նշանակել Սանատրուկ թագավորը։ Այդ դիրքը Սանատրուկի մահից հետո նա օգտագործեց ոչ թե իշխանության ժառանգականությունը եւ օրինակարգությունն ապահովելու, այլ ընդհակառակը, օգտվելով հարմար առիթից, իշխանությանը տիրելու համար։ Թեեւ բոլորի համաձայնությամբ, բայց նա դարձավ ոչ օրինակարգ թագավոր. խախտվել էր ժամանակի «սարմանադրությունը, ըստ որի իշխանությունը պետք է անցներ թագավորի օրինական ժառանգին։
1998թ. ոչ միայն իրենց ունակությունների, այլ Հանրապետության Հիմնադիր-նախագահի կողմից պատասխանատու պաշտոններ ստանալու շնորհիվ բարձր դիրքերի հասած «հայտնի ուժերը», օգտվելով հարմար առիթից, Հայաստանում հեղաշրջում կատարեցին եւ սկիզբ դրին ոչ օրինակարգ իշխանության։ Երեւութապես դա տեղի եղավ մեծ մասի համաձայնությամբ, սակայն կոպտորեն խախտվել էր Սահմանադրությունը. Նախագահ դարձած մարդը առաջադրվելու իրավունք չուներ։
    
բ) Իշխանության զավթման հանցանքը գործած մարդը, շատ լավ գիտակցելով իր կատարածի համար նախատեսված պատժի ահավորությունը, ունակ է դառնում նորանոր ծանրագույն հանցանքների։ Նա կարող է ընդհուպ ոճրագործությունների դիմել՝ իր երեկվա բարերարներից սկսած մինչեւ անմեղ մարդկանց արյուն հեղելով։ Երվանդը սպանել տվեց իր ամենամեծ բարերարի, իրեն վեր բարձրացրած Սանատրուկ թագավորի մանկահասակ որդիներին, որոնք մեծանալով կարող էին օրենքի ուժով վիճարկել նրա իշխանությունը։
1999-ի հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործությունից հետո  ինքն իրեն «դիտորդ» համարող Ռ. Քոչարյանը, ազատված քաղաքական էլիտայի՝ իր լիակատար իշխանությունը վիճարկող մասից, հաստատեց իր մենիշխանությունը։ Խաղաղ ցուցարարների՝ 2004-ի ապրիլի 12-ի ջարդից հետո չիրականացվեց վստահության հանրաքվե անցացնելու մասին սահմանադրական դատարանի որոշումը։ 2008-ի մարտիմեկյան սպանդի, պետական հեղաշրջման շնորիվ Սերժ Սարգսյանը գրավեց իշխանությունը։ Առաջին դեպքում ոչ օրինակարգ։ Երկրորդ եւ երրորդ դեպքերում հաշվեհարդար տեսնվեց իշխանությունը վիճարկող ժողովրդի հետ, որն այդ իշխանության իրական տերն է գործող Սահմանադրությամբ։

գ) Ոչ լեգիտիմ իշխանությունը միջազգային ասպարեզում երկիրը դարձնում է թույլ եւ խոցելի։ Իշխանության ապօրինի տիրացած անձը ստիպված է լինում իր իշխանությունը պահպանելու համար օտարներին կաշառել ի հաշիվ երկրի ազգային շահերի՝ լինի տարածքներով, լինի երկրի ինքնիշխանության սահմանափակմամբ: Սույն պատմության մեջ Պարսկաստանը (աշխարհի «երկու բեւեռներից մեկը») սկզբունքայնություն ցուցաբերեց ու հրաժարվեց կաշառքից։ Այլ կերպ վարվեց Հռոմեական կայսրությունը (այն ժամանակվա «Արեւմուտքը»)։ Նա ճանաչեց Երվանդի իշխանությունը՝ դրա դիմաց ստանալով Հայկական Միջագետքը։ Խորենացին ցավով է արձանագրում տարածքային այդ կորուստը, քանի որ մի քանի հարյուր տարի արդեն Հայաստանի միջազգայնորեն ճանաչված ու անսակարկելի սահմաններից սա առաջին կտորի կորուստն էր։
Մեր օրերում՝ «աշխարհի երկու բեւեռներից» ոչ մեը չհրաժարվեց կաշառքից։ Ոչ օրինակարգ իշխանության պահպանման դիմաց Ռ. Քոչարյանը մեկին տվեց «գույք՝ պարտքի դեմաց», մյուսին հաճոյանալու համար պատրաստվում էր զիջել Մեղրին։ ՍտորագրեցՍտամբուլի խարտիան՝ փակելով Ղարաբաղի իրական ինքնորոշման հնարավորությունը։ Նա եւ Սերժ Սարգսյանը իրենց ոչ օրինակարգ իշխանության դիմաց պարտադրված էին ընդունել ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման Մադրիդյան սկզբունքները, ուրանալ Հայոց ցեղասպանությունը։ Վերջես «Վիկիլիքսի» հրապարակած գաղտնի փաստաթղթերը հիանալի ցուցադրեցին հանուն իշխանության պահպանման ազգային շահի վաճառքի, աճուրդի խայտառակ այդ խոհանոցի այլանդակ մանրամասներ։

դ) Իշխանության միակ եւ ապահով հիմքը օրենքն է եւ օրինականությունը: Ոչ օրինակարգ իշխանության պայմաններում անխուսափելիորեն ծաղկում է կաշառակերությունը եւ կոռուպցիան դառնում է համատարած: Ընդ որում՝ ամենամեծ կաշառատուն դառնում է հենց առաջին դեմքը՝ օրենքի վրա չհենվող իր իշխանության համար այլ հիմքեր ու մեխանիզմներ չունենալով: Երվանդը փորձեց կաշառել հարեւան Պարսկաստանին, չստացվեց, բայց կարողացավ կաշառել Հռոմին։ Նա կաշառել էր բոլոր նախարարներին, ժողովրդին ըստ էության կաշառում էր ցուցադրական շինարարությամբ։
Կոռումպացվածության մակարդակով Հայաստանն ամեն տարի նոր նվաճումներ է ունենում։ Որ զանազան եվրոչինովնիկներ՝ վերջին դիտորդից սկսած մինչեւ բարձրաստիճանները, քոչարյանասերժական շրջանում Հայստեղից դատարկ ձեռքով չեն գնում՝ հազիվ թե որեւէ մեկը կասկածում է։ Մանաշնորհները ըստ էության այլ բան չեն, քան այսօրվա օլիգարխ-«նախարարներին» տրված կաշառք։ Իսկ վերջին խորհրդարանական ընտրություններում Հայաստանում կաշառվեց 1 միլիոն մարդ՝ Գինեսի գրքում գրվելու արժանի ռեկորդ։

ե) Եթե հասարակության մեջ գտնվում են պետական մտածելակերպի տեր մարդիկ, որոնք ցանկածած զոհողության գնով պահպանում են այն, ինչով հնարավոր կլինի վերականգնել իշխանության օրինակարգությունը, ապա դեռ ամեն ինչ կորսված չէ: Խորենացու պատմության մեջ դա թագադիր Սմբատ Բագրատունին է։
Մեր իրականության մեջ դրանք այն քաղաքական ուժերն ու գործիչներն են եւ հասարակության այն մասը, որը երբեք գործարքի չգնաց ու չհաշտվեց ոչ օրինակարգ իշխանության դեմ։ Դրանք 2003-2004թթ. փողոց դուրս եկած զանգվածներն էին, դրանք 2008թ. փետրվարյան 10-նօրյա նստացույցի ու մի քանի հարյուր հազարանոց հանրահավաքների մասնակիցներն էին, դրանք վերջին խորհրդարանական ընտրություններու չկաշառված առնվազն 107 հազար քաղաքացիներն են։

զ) Ոչ օրինակարգ թագավորն իշխանությունը պահելու համար չի խորշում ոչնչից։ Նա պատրաստ է անգամ օտար զորքեր վարձել սեփական ժողովրդի դեմ։ Երվանդը օրինական թագաժառանգի եւ իր դեմ ապստամբած սեփական ժողովրդի դեմ հրավիրում է հռոմեական եւ այլ զորքեր։
Ինչպես հայտնի է՝ 1998-ին, 2004-ին եւ 2008-ին, չվստահելով հայաստանյան իրավապահ մարմիններին, մի քանի հարյուրի հասնող զինված ջոկատ է բերվել Հայաստան Լեռնային Ղարաբաղից։

է) Ոչ օրինակարգ իշխանության պատճառած ոչ բոլոր վնասներն ու կորուստներն են վերականգնելի: Արտաշեսը հաստատվեց գահին, բայց այլեւս ո՛չ նրա օրոք, ո՛չ էլ հետագայում երբեւէ անհնար եղավ ետ բերել Հայակական Միջագետքը։
1998 թվականից ի վեր անդառնալիորեն շատ բան ենք կորցրել Լեռնային Ղարաբաղի հարցում։ Արտագաղթի հետեւանքով կորցրել ենք մեկ միլիոնի չափ մարդ։ Կորցրել ենք շատ կարեւոր ժամանակ, հարեւանների համեմատ եթե ոչ առաջանցիկ, ապա նրանց հետ գեթ հավասար զարգանալու հնարավորությունը։

Իսկ հիմա ավանդական այս պատմության ամենասկիզբն ու ամենավերջը, որոնք ցուցադրում են հայ հասարակական-քաղաքական մտքի վերաբերմունքը տվյալ երեւույթին։ Ավանդությունը հակահերոսի  համար ներկայացնում է խայտառակ սկիզբ եւ վախճան։Ապագա իշխանագողը ծնվել է ոչ թե օրինական ամուսնությունից, այլ «ապօրինի խառնակությունից», այն էլ՝ մի «խոշորամարմին, տգեղ ու վավաշոտ» կնոջից։ Այսինքն թե՝ իշխանագողության ծանրագույն, սրբապիղծ հանցագործություն կատարողը միայն այդպիսի ծնունդ կարող է լինել։ Նույնը նաեւ նրա վախճանը։ Այդպիսի հանցանք գործած մարդը պետք է ունենա ամենախայտառակ ու անպատվաբեր վախճանը. նա պետք է մեռնի փախուստի մեջ՝ նույնիսկ ոչ թե իրեն հավասարի, այլ հասարակ մի զինվորի ձեռքով։ Երկուսն էլ, ըստ էության, գնահատականներ են։ Հասկանալով ոչ օրինակարգության կործանարարությունը՝ այսքան խիստ է գնահատել հայ հասարակական-քաղաքական միտքը իշխանագողությունը, իշխանության ոչ օրինակարգությունը 2000 տարի առաջ։
Մենք մոտեցել, բայց դեռ չենք հասել այդ մակարդակին։

ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
14.09.2012.