ԹԱՆԿԱՐԺԵՔ ՏՂԱՆ

 ՀՀ Մարդու իրավունքների պաշտպան Արմեն Հարությունյանի տարեկան զեկույցը բազմապատիկ խորացրեց այն, մեղմ ասած, հիասթափությունը, որ նա արժանավորապես վաստակել էր վերջին տարվա ընթացքում։

2008 թվականը

Տարիներ կան, որ պատմության մեջ արձանագրվում են տեղի ունեցած ամենաբնորոշ դրական կամ բացասական դեպքով, իրադարձությամբ, երեւույթով, օրինակ՝ երկրաշարժի տարի, մորեխի տարի, երաշտի տարի, կարկուտի տարի եւ այլն։ Մեր ժամանակներում՝ 1988-ը մնալու է որպես Ղարաբաղյան համաժողովրդական շարժման տարի, 1991-ը՝ անկախության տարի, 1999-ը՝ Հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործության տարի, 2005-ը սահմանադրապղծության տարի։ 2008-ի համար մի քանի բնորոշումներ կարող են մրցակցել. դրականով՝ համաժողովրդական քաղաքական զարթոնքի, քաղաքացիական հասարակության ձեւավորման տարի, բացասականով՝ մարտի 1-ի սպանդի տարի։ Եւ դրանց հետ հավասարապես կարող է մրցակցել “Մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումների տարի” բնորոշումը։ Եւ սա ամենեւին չափազանցություն չէ. Վարչախմբի կողմից՝ քանի՞ հարյուր հազար ձայն է կեղծվել փետրվարի 19-ի նախագահական ընտրություններում, քանիսի՞ կամքի ազատ արտահայտման վրա է բռնություն կիրառվել, քանիսի՞ն են կաշառել՝ խախտելով ազատ ընտրությունների միջոցով իշխանությունը ձեւավորելու քաղաքացու իրավունքը։ Քանի՞ տասնյակ անգամ է հանրահավաքների օրերին ոստիկանական եւ այլ ուժերով փակվել բնակավայրերից դուրս եկող եւ Երեւան մտնող ճանապարհները՝ խախտելով տասնյակ հազարավոր մարդկանց ազատ տեղաշարժվելու իրավունքը։ Քանի՞ տասնյակ հազար մարդ է ապօրինի կանչվել ոստիկանություն, դատախազություն, ԱԱԾ ու ահաբեկվել։ Ընդդիմության՝ հրապարակային կամ դահլիճային հավաքներ անցկացնելու 100-ից ավելի դիմումներ է մերժվել 1 տարում՝ ամեն անգամ խախտելով հարյուր հազարավոր մարդկանց խաղաղ հավաքների սահմանադրական իրավունքը։ Հանրային եւ մյուս բոլոր հեռուստատեսությունները լիակատար փակ են եղել ընդդիմության առջեւ՝ վերջինիս զրկելով տեղեկատվություն տարածելու, իսկ Հայաստանի ողջ բնակչությանը՝ տեղեկատվություն ստանալու սահմանադրական իրավունքից։ Նույն 2008 թվականին չէ՞, որ Ազատության հրապարակում, գիշերային մթի պայմաններում տեղի ունեցավ շուրջ 3000 խաղաղ, վրաններում քնած ցուցարարների անմարդկային, “թուրքավարի” ջարդը, ինչին հետեւեց ժամեր շարունակ նրանց մարդորսը քաղաքով մեկ։ Ապա նույն օրը երեկոյան նույն իշխանության կողմից կազմակերպած արյունոտ սպանդը՝ 10 մարդու զոհվելը եւ հարյուրավորների վիրավորվելը, ապօրինի արտակարգ դրությունը, Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հազարավոր վստահված անձանց ու կողմնակիցների դեմ սանձազերծված՝ 1937 թվականին բնորոշ տեռորը՝ խուզարկություններ, ձերբակալություններ, աշխատանքից հեռացումներ, սեփականազրկում եւ այլն։ Հայաստանում չէ՞, որ շուրջ 150 մարդ՝ քաղաքական գործիչներ, կեղծ մեղադրանքներով հայտնվեցին անազատության մեջ, դատապարտվեցին բացահայտ շինծու մեղադրանքներով։ Հայաստանում չէ՞, որ նրանցից դեռեւս 56 հոգի քաղբանտարկյալներ են։

Ո՞վ է մեղավոր

Մարդու իրավունքների պաշտպանի տարեկան զեկույցը իր 275 էջով ոչ մի կերպ չպիտի բավարարեր այս “առատ հունձքը” ամփոփելու, այս ամենը պատշաճ կերպով, թեկուզ ընտրովի ու համառոտ ներկայացնելու ու գնահատելու համար։ Բայց անգամ այդ 275 էջում միայն մի քանի, միմյանց հետ չկապված անէական փշրանքներ են թվարկված վերոհիշյալ իրողություններից։ Ա. Հարությունյանի զեկույցը մեկ նպատակ է ունեցել՝ ոչ թե ներկայացնել Մարդու իրավունքների խախտումների իրավիճակը 2008-ին, այլ առավելագույնս սքողել, ծածկել այն։ Եւ այնքան անթաքույց է նա տրվել այս նպատակի իրականացմանը ու այնքան անշնորք է արել, որ դա կարող է տեսնել ցանկացած ոք։ Իսկ ինչպե՞ս է նա լուծել այս խնդիրը։

Չգիտես ում վրա տպավորություն թողնելու համար, զեկույցի շուրջ 1/3-ը ցածրորակ կիսափիլիսոփայական, կիսահրապարակախոսական, կիսաիրավագիտական, կիսաքաղաքագիտական, Պաշտպանի գործի ու առաքելության հետ ոչ մի կապ չունեցող անիմաստ ու անհեթեթ աշակերտական մակարդակի շարադրություններ են։

Ինչ վերաբերում է մարդու իրավունքների բնագավառում արձանագրված խախտումներին, ապա դա, ըստ Պաշտպանի, ունի երկու պատճառ։ Առաջինը՝ Հայաստանի օրենսդրությունն է։ Ուստիեւ՝ զեկույցի հաջորդ 1/3-ը Ա. Հարությունյանը նվիրել է ՀՀ օրենսդրության նկարագրությանն ու “քննադատությանը”՝ ապացուցելու համար, որ Հայաստանում մարդու իրավունքների խախտումների համար մեղավորը ո՛չ թե վարչախումբն է, ո՛չ թե առանձին պաշտոնյաներ, այլ... օրենսդրության անկատարությունը։ Օրինակ՝ ընտրական օրենսգիրքն է “մեղավոր”՝ ամեն տեսակ ընտրախախտումների, վստահված անձանց ծեծելու ու տեղամասերից դուրս քշելու, հալածելու, բռնանալու, ահաբեկչության տարաբնույթ դրսեւորումների համար։ Այլ օրենքների “բացերի” պատճառով է, որ խախտվում են մարդու մյուս իրավունքները, ընդհուպ՝ խաղաղ ցուցարարների գազանային ջարդն ու գնդակահարությունները։ Այ, երբ այդ օրենսդրությունը կատարելագործվի, այն ժամանակ միայն կարելի է իշխանությանն ու իշխանավորին մեղադրել, այլապես նրանք անպարտ են՝ ֆիզիկական ու բարոյական բռնությունների, օրինախախտումների, ողջ ժողովրդի դեմ սանձազերծված համատարած տեռորի համար։

Կա նաեւ երկրորդ մեղավորը, որ բացահայտում է ՄԻ պաշտպանը։ Դա կոմունիստական շրջանից եկած եւ “նախորդ” երկու իշխանությունների օրոք ոչնչով չփոխված բռնապետական համակարգն է՝ իր բացասական երեւույթներով ու մտածելակերպով, որոնք չեն լքել ո՛չ հասարակությանը, ո՛չ պաշտոնյաներին։ Եւ ահա, հնից եկած ու դեռեւս գոյատեւող արատավոր ու չհաղթահարված բռնապետական այդ համակարգի բաղադրիչներն էլ՝ ոստիկանություն, դատախազություն, ԿԳԲ, քննիչներ, ԿԸՀ, Հանրային հեռուստատեսություն եւ այլն գործել են “ժառանգված” եւ օբյեկտիվորեն գոյություն ունեցող բռնապետական այդ համակարգի ու մտածողության ներքին տրամաբանության թելադրանքով՝ իջնելով ընդհուպ դրա ժամանակային խորքերը՝ մինչեւ 1937 թվական։ Գործել են՝ ինչպես Սերժ Սարգսյանը, այնպես էլ վարչախմբի այլ պաշտոնյաների կամքից անկախ, օբյեկտիվորեն, որպես բնական երեւույթ՝ անձրեւ, կարկուտ։ Հասկացա՞ք։

Չէ, ապուշ, անմեղսունակ, նույնիսկ անգրագետ չէ ՄԻՊ Ա. Հարությունյանը։ Պարզապես բացառիկ մի շնականությամբ (ցինիզմով) նա իր այս զեկույցով ապուշի, անմեղսունակի, անգրագետի տեղ է դնում մեզ բոլորիս, մի ամբողջ ժողովրդի։

Այս տեսակի ծագումը

Իսկ մարդու իրավունքների խախտումների փաստեր, այնուամենայնիվ, եղե՞լ են 2008-ին Հայաստանում, եւ դրանց ինչպե՞ս է արձագանքել Պաշտպան Ա. Հարությունյանը։ Իհարկե եղել են ու ամենացայտուն օրինկներով ներկայացված են նրա զեկույցում՝ կազմելով դրա ծավալի երրորդ 1/3 մասը։ Այսպես. Պաշտպանի “բարձր միջնորդությամբ” քաղաքացի Ա.Գ.-ն հետ է ստացել տուգանային հրապարակ տարած իր ավտոմեքենան, նույն “բարձր միջնորդությամբ” քաղաքացի Է.Մ.-ն գրանցվել է իր սեփական տանը, քաղաքացի Գ.Հ.-ի անձնագրում խփվել է ելքի կնիք։ Նրա օգնությամբ մի այլ քաղաքացի իր խախտված ցանկապատն է մի մետր առաջ տեղափոխել, մյուսի՝ կորած կովն է գտնվել, հայտնաբերվել են Ռեւազի կորած ոչխարները եւ հայտնի հարբեցողի կնոջ գողացված մատանին։

Իսկ հանրահահավաք արգելե՞լ, ճանապարհներ փակե՞լ, բան... Արդար լինենք. զբաղվել է. օրինակ՝ 2008թ. հոկտեմբերի 27-ին Պաշտպանը ահազանգ է ստացել մի զարմանահրաշ երեւույթի մասին, որ Աբովյան-Երեւան երթուղով աշխատող մարդատար տրանսպորտը միայն Երեւանից Աբովյան ուղղությամբ է մարդկանց տեղափոխում, իսկ հակառակ ուղղությամբ երթեւեկում է դատարկ։ Պաշտպանը, հաշվի առնելով, որ “դրանով խախտվում է մարդկանց ազատ տեղաշրժվելու իրավունքը”, բացառիկ մի խիզախությամբ՝ “կոչ է արել լիազորված պետական մարմիններին՝ անհրաժեշտ միջոցառումներ ձեռնարկել հասարակական տրանսպորտի անխափան աշխատանքն ապահովելու համար”։ Սրանից մեծ հերոսությո՞ւն. մարդը կոչ արել է, փաստ է։ Ի՞նչ է՝ ուզում էիք, որ “սովետից” ու “նախորդ իշխանություններից” ժառանգված բռնապետական համակարգի պայմաններում նաեւ նշեր ուղեւորների միակողմանի տեղափոխման շարժառի՞թը, այն է՝ նույն օրը Երեւանում ընդդիմության հանրահավաքին մարդկանց մասնակցությունը կանխելու նպատակը։ Հո միամիտ չի՞։

Դարվինը կենդանի լիներ՝ անպայման կարձանագրեր, որ մարտնչող քաղքենու ու տափուկ կարիերիստի հիբրիդ այս տեսակը ծագել է հենց նույն “սովետական բռնատիրության” պայմաններում, ինչի ցայտուն ու բարգավաճող հատանմուշներից մեկն այսօր մեր աչքի առաջ է՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանի դերում։

Ամենաթանկարժեք տղան

Քաղբանտարկյալնե՞ր։ Արմեն Հարությունյանը խոստացել է սկզբունքորեն չարտասանել այդ բառը։ Չարտասանել՝ մինչեւ դատարանները նույն Սերժ Սարգսյանի ցուցումով վճիռ կկայացնեն այն մասին, որ... տվյալ մարդը քաղբանտարկյալ է։ Էդ սովետական անցյալ չունեցող երկրներում է, որ Մարդու իրավունքների պաշտպանի թիվ 1 խնդիրը քաղաքական հայացքների համար հալածանքների հարցն է։ Ինքը այլ երկրում է աշխատում, եւ վերադասից ուրիշ ցուցում ունի. գրել “համապարփակ”, 275 էջանոց զեկույց, եւ չօգտագործել քաղբանտարկյալ բառը։ Իր չգրելը արդեն նշանակում է, որ այդպիսիք չկան։ Հենց դա է նշանակում, քանզի ամբողջ աշխարհում տվյալ երկրի Մարդու իրավունքների պաշտպանն առաջինն է այդ մասին ահազանգում։ Ինքը չի գրել՝ ուրեմն չկան։ Հետո՞ ինչ, որ նույն 2008 թվականի մասին, մասնավորապես մարդու իրավունքների ու քաղաքական հալածանքների գծով բոլորովին այլ բան են գրում Եւրոմիությունը, ԵԽԽՎ-ը, վերջինիս Մարդու իրավունքների հանձնակատարը, Միացյալ Նահանգների Պետական դեպարտամենտը, այլ հեղինակավոր միջազգային կառույցներ։ Նրանք հեռվում ինչի՞ց են խաբար, ինքն է ապրում Հայաստանում, Երեւանում եւ ինչ որ եղել է՝ իր աչքի առաջ է եղել, ի՞նչ կեղծված ընտրություններ, ի՞նչ մարտի 1-ի սպանդ, ի՞նչ քաղաքական հալածանքներ, ի՞նչ քաղբանտարկյալներ, ի՞նչ բան...

Ավազակապետության վերնախավում շարունակվում է պայքարը. ո՞վ է ամենամեծ նպաստը բերում Սերժ Սարգսյանի ապօրինի իշխանության պահպանմանը. ոստիկանապե՞տը՝ տասնյակ հազարավոր մարդկանց ահաբեկելով, գլխավոր դատախա՞զը՝ հարյուրավոր մարդկանց վրա շինծու քրեական գործեր թխելով, Ազգային անվտանգության շե՞ֆը՝ երեւացող ու չերեւացող իր ծառայություններով, դատավորնե՞րը՝ բացահայտ անհիմն ու ապօրինի դատավճիռներով, օլիգարխնե՞րը՝ իրենց ներդրած հարյուրավոր միլիոններով։ Սրանց բոլորին պետք է հիասթափեցնենք. սրանցից ոչ մեկը, ոչ նույնիսկ բոլորը միասին, իրենց բերած նպաստով չեն կարող չափվել Մարդու իրավունքների պաշտպանի պաշտոնն զբաղեցնող Ա. Հարությունյանի հետ։ Նա է այսօր Սերժ Սարգսյանի համար ամենաթանկարժեք տղան՝ ապօրինի իշխանությունը պահելու խնդրում։ Սա չափազանցություն չէ։ Դրա լավագույն ապացույցը Մարդու իրավունքների պաշտպանի տարեկան զեկույցն է։ Դա շատ լավ գիտի ինքը՝ Սերժ Սարգսյանը։ Մնում է, որ այդ մասին իմանանք մենք բոլորս։

ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

“Հայկական Ժամանակ” 21.03.2009

ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔ ԸՆԿԵՐՈՋՍ ՄԱՍԻՆ

2008թ. մայիսի 22-ին, երբ դեռ ամբողջությամբ հաղթահարված չէր Մարտի 1-ի արյունոտ սպանդի, դրան հաջորդած զանգվածային հալածանքների մղձավանջը, բոլորս ցնցվեցինք Անդրանիկ Հովակիմյանի մահվան բոթից։ Համաժողովրդական շարջումը այդ առիթով տարածեց “Հերթական զոհը ազատության ճանապարհին” վերնագրով հետեւյալ հայտարարությունը.

“Համաժողովրդական շարժումը հանուն ազատության եւ ժողովրդավարության համար իր պայքարում տվեց հերթական զոհը։ Երեկ երեկոյան սրտի տագնապից մահացավ Հայոց Համազգային Շարժման վարչության փոխնախագահ Անդրանիկ Հովակիմյանը։ Ի սկզբանե եւ անմնացորդ նվիրված մեր ժողովրդի պայքարին՝ Անդրանիկ Հովակիմյանը հսկայական կազմակերպական ու գործնական աշխատանքի ծանրաբեռնվածություն ուներ անցած նախագահական ընտրություններում։ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի նախընտրական շտաբի կողմից նա համակարգում էր Շիրակի մարզում նախընտրական աշխատանքները եւ հետեւում ընտրություններին, որի ընթացքում բացահայտել էր բազմաթիվ օրինախախտումներ։ Հենց դա էր պատճառը, որ վարչախմբի կողմից խաղաղ ցուցարարների ջարդից ու մարտիմեկյան սպանդի կազմակերպումից հետո նա հայտնվեց նախապես կազմված շինծու մեղադրանքներով ձերբակալելու ենթակա գործիչների “սեւ ցուցակի” առաջին տողերում ։ Առաջին իսկ օրից բազմիցս նրա բնակարան են այցելել իրավապահ մարմինների ներկայացուցիչներ նրան ձերբակալելու նպատակով։ Անդրանիկ Հովակիմյանին հաջողվել էր խույս տալ ձերբակալումից ու արդեն մոտ երեք ամիս, որպես քաղաքական հալածյալ ապրում էր ընդհատակում։ Սրտի հետ կապված խնդիրներ ունենալով, այդ պայմաններում նա չէր կարող դիմել բժշկական օգնության, ապրել հանձնարարված ռեժիմով։ Հետեւանքը եղավ սրտի ծանր տագնապը, որ խլեց նրա կյանքը։ Այսինքն՝ նա ոչ թե մահացել, այլ զոհվել է պայքարում որպես մարտիկ, եւ նրա մահը հանցագործ վարչախմբի սանձազերծած քաղաքական հալածանքների հետեւանք է, ինչի համար վերջինս պատասխան է տալու անպայման։

Անդրանիկ Հովակիմյանի մահը ծանրագույն կորուստ է առաջին հերթին Հայոց Համազգային Շարժման համար, որի անդամն է նա ի սկզբանե եւ վարչության ղեկավարներից է երկար տարիներ։ Նրա ընկերներն ու կուսակիցները երկար ժամանակ չեն հավատալու ու չեն համակերպվելու իրենց հարազատ չափազանց հոգատար ընկերոջ կոուստի հետ։ Հասարակությանը նա հայտնի է իր բազմաթիվ քաղաքական հոդվածներով ու հարցազրույցներով, հեռուստատեսային եւ ռադիոեթերում բանավեճերով։ Որպես քաղաքական գործիչ նա առանձնանում էր եզակի քաղաքական հոտառությամբ, սկզբունքայնությամբ, անաչառությամբ, դիպուկությամբ։ Մյուս կողմից՝ նա երբեք դուրս չէր գալիս կոռեկտության սահմաններից, ում հետ եւ ինչ հարցով էլ լիներ բանավեճը։ Եւ հենց դա նրա խոսքը դարձնում էր համոզիչ։

Համաժողովրդական շարժման կենտրոնը, ցնցված է Անդրանիկ Հովակիմյանի մահվան գույժից, խորապես ցավակցում է նրա ընտանիքին ու հավասարապես իրենը համարում ծանրագույն այս վիշտը”։

Միայն պահի տակ, զգացմունքներով թելադրված խոսք չէր սա։ Նրան ճանաչող ամեն մեկն այսօր էլ տրված գնահատականների տակ կստորագրի որպես հավաստի բնութագիր։

Տիպիկ քաղաքական մարդ էր Անդրանիկ Հովակիմյանը՝ այս բառի ամենադրական ու ազնիվ նշանակությամբ։ Հայոց Համազգային Շարժման անդամ էր ի սկզբանե եւ տեւական ժամանակ արդեն նաեւ քաղաքական այս կազմակերպության սյուներից մեկը։  Քաղաքական կազմակերպություններն իրենց վարկանիշը հասարակության մեջ ձեռք են բերում ու կենսունակությունը պահպանում ոչ միայն իրենց ծրագրերով, գործունեության արդյունքներով, այլ նաեւ իրենց անհատներով, նրանց անձնական կերպարով։ Այս հանգամնքը հատկապես կարեւոր էր վերջին տասնամյակում, երբ տարբեր կողմերից լուտանքների հսկայական մի հեղեղ էր թափվում Հայոց Համազգային Շարժման վրա՝ հատկապես նրա մեջ տեսնելով այն ուժը, որը կարող է իրական ու լուրջ ընդդիմություն դառնալ գողապետական վարչախմբի ու նրա սնուցած կեղծ ընդդիմության համար։ Եւ սա պետական քաղաքականություն էր։ ՀՀՇ-ն ու նրա իշխանության շրջանը ներկայացվում էր որպես ամեն չարիքի հիմքն ու արմատը։ Արժանի պատասխաններ, անշուշտ, միշտ էլ լինում էին, սակայն դրանք մատչելի էին միայն հարյուրապատիկ փոքր լսարանի։ Քննադատության ու լուտանքների հսկայական տեղատարափն իր սեւ գործը թերեւս կհասցներ մինչեւ վերջ, եթե չլիներ կազմակերպության, այսպես ասենք, զուտ մարդկային գործոնը՝ կազմակերպության հարյուրավոր անդամների անդավաճան սկզբունքայնությունը, նրանց մարդկային կերպարը, համեստ կենցաղը, բարոյական նկարագիրը։ Նաեւ այս գործոնի շնորհիվ հնարավոր եղավ պահպանել կազմակերպության նվազագույն անհրաժեշտ վարկանիշը՝ քաղաքական դաշտում մնալու համար որպես վճռորոշ ուժերից մեկը։ Անդրանիկ Հովակիմյանն այդ հարյուրավորների ու հազարավորների մեջ առաջիններից մեկն էր՝ իր անբասիր վարքով, լրջախոհությամբ, ազնվությամբ, համեստագույն կյանքով, արժանապատիվ վարքով։ Ո՛չ նրա հետ շփումներից, ո՛չ էլ նրա հոդվածներից ու հարցազրույցներից դժվար էր ենթադրել, թե նա իր ասելիքը կարող է լինել զգացմունքային, իսկ խոսքը՝ գեղարվեստական։ Ինքն էլ իր մասին նույն բանն է ասում. “Ընդհանրապես երբեք “բոցավառ ելույթներ” չեմ ունենում, միշտ փորձում եմ ոչ թե զգացմունքներով, այլ մտածելով խոսել”։ Ու կարծես թե, իր թողած գրավոր ժառանգության մեջ միայն մի այդպիսի դեպք կա, երբ հենց այսօրինակ խոհերի մեջ է եղել ու դրանք հանձնել թղթին զգացմունքներով. “Իսկ կյանքը շարունակվում է, մենք էլ այնպիսին ենք, ինչպիսին եղել ենք ու կանք. մեր գաղափարներով ու պատկերացումներով՝ անցյալի, ներկայի ու ապագայի վերաբերյալ։ Մեզ չկարողացան ոչնչացնել, ջլատել, քառատել, կախել, ինչպես ժամանակին խոստանում էին, ավելին՝ մեր ետեւից արդեն մի նոր հզոր ու հպարտ սերունդ է գալիս։ Մի խոսքով, մենք ապրում ենք։ Ապրում ենք Հայաստանից վտարված, Հայաստանի ամենախուլ գյուղում եւ Երեւանի կենտրոնում, ապրում ենք կարիքի մեջ եւ ապահովված, այնպես, ինչպես մեր երկիրը։ Իսկ մեր անունը Հայոց Համազգային Շարժում է, մեր իրականացված երազն էլ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը, որը լինելու է հավերժ”։    

Թերեւս եզակի էր Անդրանիկը, որ հավասարապես ունակ էր ե՛ւ կազմակերպական աշխատանքներում եւ գաղափարական պայքարում։ Միշտ տեղեկացված էր, տեղեկացված էր ոչ միայն Հայաստանի ներքաղաքական անցուդարձի մանրամասներից, այլեւ միջազգային կարեոր զարգացումներից։ Բազմազան է նաեւ այն թեմատիկան, ինչին անդրադարձել է նա իր քաղաքական ու հրապարակախոսական ելույթներում, հոդվածներում ու հարցազրույցներում. Հայաստանի արտաքին եւ ներքին քաղաքականություն, Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարց, տնտեսություն, տարածաշրջանային եւ միջազգային ինտեգրման հարցեր, անվտանգության խնդիրներ, եւրոպական արժեքներ, Հայ-թուրքական հարաբերություններ, Ջավախքի խնդիր եւ Հայ-վրացական հարաբերություններ, երկքաղաքացիության խնդիր,  Սահամանադրություն եւ սահմանադրական հանրաքվե, կոռուպցիա, Հայ դատ եւ այլն։ Համոզված լիբերալ էր, ազատականության ջատագով, ազգայնականության ու մանավանդ կեղծ ազգայնականության հակառակորդ։ Չէր խուսափում որեւէ մեկի հետ բանավիճելուց, “հակառակորդ” թերթերին հարցազրույցներ տալուց։

Քաղաքական վերլուծություններում ու գնահատականներում նրա ելակետը իրատես քաղաքականության սկզբունքն էր, ժողովրդավարությունը։ Ընդ որում՝ ժողովրդավարական նորմերի ոտնահարումներին անդրադառնում էր նաեւ այն դեպքերում, երբ դրանք տեղի էին ունենում ոչ Հայաստանում, օրինակ՝ Ռուսաստանում։ Ընդ որում՝ այդ անդրադարձները պատահական չէին, այլ այն մտահոգությամբ, որ դա իր ազդեցությունները կունենա Հայաստանի վրա։

Քաղաքականության մեջ ամենավտանգավոր երեւույթներից մեկը մակերեսայնությունն է։ Անդրանիկ Հովակիմյանը երբեք չէր երկմտում հանդես գալ դրա դեմ, եթե անգամ խոսքը վերաբերում էր այնպիսի նուրբ ու հեշտ շահարկելի հարցերի, ինչպես օրինակ՝ Ցեղասպանությունը։ Ահա նրանից մի քաղվածք այն առիթով, երբ Ֆրանսիայի խորհրդարանի ընդունեց Հայոց ցեղասպանության հետ կապված օրինագիծը.

“Վերջապես: Վերջապես իրականացավ: Ֆրանսիայի Հանրապետության Խորհրդարանը ընդունեց հայտնի օրինագիծը, որով պատժամիջոցներ են նախատեսված Հայոց ցեղասպանության փաստը ժխտելու համար: 

Սակայն, չգիտես ինչու, այս ամենով հանդերձ՝ շրջանցում ենք սառը դատողությունը, սթափ գիտակցումը, որի մասին աշխատում ենք չմտածել, առավել եւս չխոսել՝ զանազան գնահատականներից եւ պիտակներից զերծ մնալու նպատակով: Գիտակցումն այն բանի, որ հերթական անգամ ինչ-որ մեկը սեփական շահը սպասարկելու նպատակով օգտագործում է մեր ցավն ու ողբերգությունը: Մենք նույնիսկ չենք մտածում կամ չենք ուզում մտածել այն տարօրինակ զուգադիպությունների մասին, որոնց ականատեսն ենք տարիներ շարունակ: Եվ փույթ չէ, որ ավելի ու ավելի է խորանում անջրպետը մեր անմիջական հարեւան երկրի հետ, որ ամիսներ շարունակ չի նշանակվում ԱՄՆ դեսպան Հայաստանում, որ անհեթեթ իրավիճակում են հայտնվում Թուրքիայում բնակվող մեր հայրենակիցները: Կարեւորն այն է, որ սոցիալիստները Ֆրանսիայում սրանով ակնկալում են ստանալ հայության քվեները:  Ես ամենեւին չեմ զարմանա, եթե այս ամբողջ իրարանցումից հետո, Թուրքիային հրահրելուց հետո, չհաստատվի Ֆրանսիայի խորհրդարանի ընդունած օրենքը”:

Ամենաավագը չէր ՀՀՇ-ի մեջ, ընդհակառակը շատերից երիտասարդ էր։ Բայց վաղուց արդեն թե՛  երիտասարդները, թե՛ իրենից ավագները որեւէ տեղեկատվություն, որեւէ գաղափար, որեւէ գնահատական ճշտելու, քննարկելու համար նրա սենյակ էին մտնում զրուցելու։ Մի տեսակ փորձաքար էր։ Համոզումներում հաստատ էր, բայց եթե վրիպել էր՝ առանց քաշվելու տեղի էր տալիս փաստերի ու տրամաբանական հիմնավորումների առաջ։ Չէր ամաչում եւ չէր դադարում սովորել, չէր զլանում գնահատել։ Ոչ մեկը չէր կասկածում նրա  անկեղծությանը։ Ցանկացած շատ թե քիչ նշանակալից իրադարձության առիթով հենց նրան էին դիմում “ՀՀՇ-ի կարծիքը” իմանալու համար, եւ ինքն էլ դարձել էր Հայոց Համազգային Շարժման դեմքը։

Սույն ժողովածուն, որ մեծագույն սիրով ջանադրաբար մամուլը թերթելով հավաքել ու կազմել է Լիաննա  Երվանդյանը, նրա համար կենդանի մի հուշարձան կլինի։ Նրա  ամբողջական կերպարը, սակայն, կմնա նրա բոլոր ընկերների եւ ընդհանրապես նրան ճանաչողների հիշողության մեջ։

ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

2009թ. 14.03.09

 (Անդրաննիկ Հովակիմյանի հիշատակի գրքի համար մուտք)

ԵՒ ԱՅԴ ՓԱՍՏՆ ԱՆՇՐՋԱՆՑԵԼԻ Է

Մարտի 1-ի հանրահավաքը որպես փաստ եւ երեւույթ ներկայացվելու կարիք ունի նաեւ նրանց համար, ովքեր այդ հանրահավաքի մասնակիցն են եղել։

Մասնակիցների քանակը ամեն մի հանրահավաքի առաջին կարեւոր հատկանիշն է։ Ուզես թե չուզես՝ դրանով է որոշվում դրանում քննարկվող խնդիրների հրատապությունն ու ժողովրդականությունը, տվյալ քաղաքական ուժի եւ դրա առաջնորդի նկատմամբ վստահությունը, երկրում տվյալ ուժի կշիռը եւ այն։ Թիվը ազդում է հենց հանրահավաքի յուրաքանչյուր մասնակցի վրա՝ նրան հավատ ու ոգեւորություն ներշնչելու իմաստով, ազդում է իշխանության վրա՝ նրան կողմնորոշելով կամ ստիպելով փոփոխություններ մտցնել իր տակտիկայում, տվյալ քաղաքական ուժի ղեկավարությանը հիմք է տալիս ըստ այդմ վերանայել իր վարքագիծն ու մարտավարությունը, ազդում է միջազգային հանրության վրա՝ սրբագրելու իր վերաբերմունքը, եւ վերջապես՝ ազդում է երկրի ողջ հասարակության վրա։ Հենց սա է պատճառը, որ, խատելով բոլոր տեսակի օրենքներն ու նորմերը, վարչախումբն ամեն ինչ անում էր՝ առավելագույնս նվազեցնելու համար մարդկանց մասնակցությունը մարտիմեկյան հանրահավաքին։ Այս անգամ “կանխարգելիչ” այդ աշխատանքը իր տեւողությամբ ու ծավալով աննախադեպ էր՝ մի քանի անգամ ավելի մեծ, քան նախորդ ամբողջ մեկ տարվա ընթացքում որեւէ հանրահավաքի առիթով։ Հանրահավաքների բոլոր պոտենցիալ մասնակիցների հետ այդ մեկ ամսվա ընթացքում  տեղի ունեցան ոստիկակական “զրույցներ”, իսկ գյուղերում՝ այդ գործին էին լծել նաեւ գյուղապետերին։ Ազգային անվտանգության համապատասխան ծառայության ու ագենտուրայի միջոցով սկսեցին տարածել կազմալուծելու միտված զանազան սուտ լուրեր՝ սկսած նոր ջարդի ու կոտորածի նախապատրաստությունից, մինչեւ՝ որ Սերժ Սարգսյանը շատ էլ լավ է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հետ եւ ամեն գիշեր գնում է նրանից հաջորդ օրվա իր անելիքի առաջադրանքն ստանալու։ Հեռուստատեսություններն այդ ընթացքում ոչ մի ձայն չհանեցին նշանկված հանրահավաքի մասին։ Այս ամենն ակնհայտորեն անբավարար գտնելով, մարտի 1-ի վաղ առավոտից ոստիկանական ուժերը փակեցին բնակավայրերից դուրս եկող ճանապարհները, մայրուղիները, մայրաքաղաքի մուտքերը։ Գծերից հանվեցին Երեւան եկող բոլոր ավտոբուսները, երթուղայինները, սովորական տաքսիներին արգելվեց Երեւան գնալ։

Եւ այդուամենայնիվ հանրահավաքն ամենաբազմամարդն էր։ Ինչքա՞ն մարդ մասնակցեց հանրահավաքին։ Ըստ ոստիկանությունից տեղի ունեցած տեղեկատվական արտահոսքի, “վերեւներին” պաշտոնապես զեկուցվել է, թե հանրահավաքի մասնակիցների թիվը եղել է 76 հազար։ Նույն տեղից նույն “վերեւներին” զեկուցվել է նաեւ մի այլ թիվ. համակարգի  մեկամսյա աշխատանքի եւ կատարած հերոսական ծառայության շնորհիվ Երեւանից եւ մարզերից մարտի 1-ի հանհահավաքին կանխարգելվել է ավելի քան 50.000 մարդու մասնակցություն։ Երկու դեպքում էլ, իհարկե, թվերը կեղծվել են։ Առաջին թիվը ակնհայտորեն նվազեցվել է, սակայն ոչ այնքան, որ դա աչք ծակեր։ Եթե Մատենադարանի տարածքում դժվար է որոշել կանգնած մարդկանց թիվը, ապա դա անհամեմատ հեշտ է երթի ժամանակ։ Երթը ձգվում էր 1700 մետր։ Հոսքը ոչ միայն փողոցով էր, այլ նաեւ երկու մայթերով՝ միջին հաշվով փողոցի մեկ մետր լայնքի վրա՝ 50 մարդ։ Այսպես ստացվում է 85.000, մոտավորապես հենց այն թիվը, որ արձանագրել է ոստիկանությունը։ Սակայն հանրահավաքի մասնակիցների մոտ 25-30 %-ը, տարիքի կամ առողջության բերումով, երթին չեն մասնակցում., չեն մասնակցում նաեւ առաջին անգամ եկածները կամ ավելի պակաս ակտիվները։ Այսինքն՝ հանրահավաքին մասնակցած մարդկանց թիվը հստակ էականորեն հատել է 100.000-ի սահմանագիծը։ Ինչ վերաբերում է երկրորդ 50.000 թվին, որոնք, իբր, ոստիկանության ջանքերի շնորհիվ չեն մասնակցել հանրահավաքին, ապա այս թիվն էլ փոքր ինչ ուռճացված է։ Մեր մարզային կառույցներից ստացած տեղեկությունների համաձայն, եթե չլինեին զանազան խոչընդոտներն ու ահաբեկումները, ապա հանրահավաքի կարող էին լրացուցիչ մասնակցել եւս 30.000 մարդ։ Այստեղ սակայն մխիթարվելու ինչ-որ բան կա։ Խնդիրն այն է, որ հանրապետության մարզերից Երեւանում էր կենտրոնացվել ոստիկանության համարյա ողջ անձնակազմը։ Առնվազն մի 2000 ոստիկան լսեցին հանրահավաքը, մոտ 3000-ը ուղեկցում էին երթը։ Նրանք վերադառնալու ու, այսպես թե այնպես, իրենց բնակավայրերում ու շրջապատում պատմելու են այդ մասին։

Երբ ասվում է, թե մարտի 1-ի հանրահավաքը որակապես նոր իրավիճակ ստեղծեց, դա ո՛չ գեղեցկախոսություն է, ո՛չ էլ մարդկանց հուսադրելու կամ ոգեւորելու հնարք։ Դա իրականություն է։ Կարող է թվալ, թե որակապես նոր իրավիճակակ առանց այդ էլ ստեղծվելու էր՝ նկատի ունենալով մասնավորապես ֆինանսա-տնտեսական ճգնաժամի խորացումը, դրամի զսպված կուրսի անխուսափելի պայթյունը, թանկացումները եւ այլն։ Խոսքը, բնականաբար, քաղաքական իրավիճակի մասին է, որի մի շարք բաղադրիչներից միայն մեկն է սոցիալականը։ Խոսքն այն մասին է, որ Հայաստանում ըստ էության վերջնականապես արձանագրվեց, որ Համաժողովրդական շարժում - Հայ ազգային կոնգրեսն է երկրի քաղաքական կյանքի թիվ 1 գործոնը, եւ այդ փաստն այլեւս անշրջանցելի է։

ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

“Հայք” 07.03.2009

ԼԵՒՈՆ ՏԵՐ-ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԸ ԵՒ ՀԵՂԱՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆԸ

Եւ այսպես, չնայած վարչախմբի գործադրած բոլոր ջանքերին, նրա շուրջ մեկամսյա քրտնաջան աշխատանքին, որը նպատակ ուներ առավելագույնս նվազեցնել հանրահավաքի մասնակիցների թիվը, Հայ ազգային կոնգրեսի մարտի 1-ի հանրահավաքը 2008-Ի մարտիմեկյան ջարդից ու սպանդից հետո ամենամարդաշատն էր եւ հստակ հատում էր 100 հազարի սահմանագիծը։ Ինչպես միշտ, երեւույթ էր նաեւ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթը՝ բազմաշերտ, փաստարկված, հզոր տրամաբանությամբ ու համոզչականությամբ։ Հանրահավաքը, վերջին հաշվով, տալու էր մեկ հարցի պատասխան՝ այն, ինչ ուղիղ 1 տարի տեղի է ունենում Հայաստանում, պարզ ետընտրական գործընթա՞ց է, որ ի վերջո դատապարտված է մարման, թե՞ իրոք համաժողովրդական մի շարժում, որը դատապարտված է հաղթելու, երբ էլ դա լինի։ Հատկապես նախորդ տարվա հոկտեմբերի 17-ին Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի արած քաղաքական առումով խիստ ռիսկային՝ տեւական ընդմիջում հայտարարելու քայլից հետո ոմանց ավելի հավանական էր թվում առաջին՝ աստիճանաբար մարելու տարբերակը։ Պարզվեց ճիշտ հակառակը. չորսուկեսամսյա ընդմիջումից հետո հանրահավաքը նախորդի կրկնապատիկն էր՝ թե՛ մարդկանց թվով, թե իր էներգետիկայով ու հաստատակամությամբ։ Ընդ որում՝ այդ բանը պարզվեց այնպիսի աներկբայությամբ ու, մանավանդ, ծավալով, որ, ինչ-որ չափով անսպասելի էր անգամ Կոնգրեսի ղեկավարներից ոմանց համար։ Հանրահավաքին եւ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթին, դարձյալ ի տարբերություն նախորդ հանրահավաքների, տեղնուտեղն անդրադարձան միջազգային ամենահայտնի լրատվամիջոցները՝ օրվա առաջնային լրատվությամբ, հիացական արձագանք տվեց դիվանագիտական կորպուսը եւ այլն։

Բնականաբար, հանրահավաքին անդրադարձան նաեւ վարչախմբի՝ նման դեպքերի համար առանձնացված մի քանի ներկայացուցիչներ ու լրատվամիջոցները։ Եւ ինչպես միշտ նման դեպքերում՝ մեկ կենտրոնից ստացած “մշակված” միատեսակ արձագանքով, որ հետեւյալն է. վերջապես Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարրեց, որ ինքը չի գնա բռնությունների, “հեղափոխության” ճանապարհով։ Այ, եթե նա ի սկզբանե դա հայտարարեր ու այդպես գործեր... Եթե նա հրաժարվում է հեղափոխականությունից ու բռնությունից, պայքարի ոչ սահմանադրական մբթոդներից, այդ դեպքում կարելի է մտածել, օրինակ, քաղբանտարկյալներին համաներմամբ ազատ արձակելու մասին եւ այլն։

Ինչպես միշտ՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթին տված իշխանական արձագանքը հենված է ստի, կեղծիքի, խեղաթյուրման վրա եւ հասցեագրված է այն լսարանին, որը, լրատվական շրջափակման մեջ՝ ստիպված է լսել միայն իշխանական հեռուստա եւ ռադիո ալիքներ։ Իսկ նպատակը այս դեպքում հետեւյալն է. քիչ տեղեկացված մարդկանցից ոմանց մոտ տպավորություն ստեղծել, թե, իբր, Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը մինչեւ հիմա գործել է հեղափոխական ու բռնի մեթոդներով, որոնցից հիմա հրաժարվում է, ոմանց մոտ էլ տպավորություն ստեղծել, թե Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը նահանջում է, եւ եթե նահանջում է, ուրեմն պարտվում է։ Ստին ու կեղծիքին ապավինելը թուլության ու անճարության նշան է, ու, որքան բացահայտ է այդ սուտը, այնքան խորն է խեղաթյուրողի, տվյալ դեպքում՝ վարչախմբի, անճարության աստիճանը։ Մենք էլ ունենք մեր մեկնաբանությունը. վարչախումբը, ինքն էլ շատ լավ հասկանալով, որ մարտի 1-ի հանրահավաքից հետո ստեղծված է որակապես նոր իրավիճակ, պարզապես ուզում է ինչ-որ բանից կառչել, որպեսզի այն քայլերը, որ պարտադրված պետք է անի, թիմակիցների ու հասարակության աչքում “նահանջ” չհամարվի ու բուրգի մեջ խուճապ չառաջացնի։

*  *  *

Այս առիթով, սակայն, ուզում ենք անդրադառնել մի խնդրի, որը Հայաստանի Հանրապետության Հիմնադիր-նախագահի կենսագիրները կամ նրա քաղաքական ժառանգության ուսումնասիրողները, անշուշտ, առանձնացնելու են որպես Լեւոն Տեր-Պետրոսյան քաղաքական ու պետական գործչին բնութագրող կարեւոր մի էլեմենտ։ Դա հետեւյալն է. Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը թե՛ այն ժամանակ, երբ իշխանության է եղել, թե՛ այն ժամանակ երբ ընդդիմություն, հետեւողականորեն դեմ է եղել ոչ միայն իշխանափոխության հեղափոխական, ոչ օրինական ճանապարհին, այլ նաեւ ներքաղաքական կյանքում հեղափոխական բնույթի փոփոխություններին։ Դա ցուցադրելու համար, առանց մեկնաբանության, բերենք մի քանի քաղվածքներ նրա  տարբեր տարիների ելույթներից, հոդվածներից ու հարցազրույցներից.

  ա) “– Ես լավ եմ հիշում, որ Հայաստանի Գերագույն խորհրդի նախագահ Ձեր ընտրվելուց հետո շատերը Կենտրոնում “հեղափոխական գործողություններ” էին սպասում։ Սակայն այդպիսիք չեղան։ Ինչո՞ւ։

- Իմ գործողություններում ես ելնում էի հայ ժողովրդի հոգեբանության, այն խորքային բնազդների ըմբռնումից, որոնք պայմանավորված են նրա ողբերգական պատմությամբ։ Մենք այնքան փորձություններ ենք ապրել, որ այժմ հայության համար ամենագլխավորը հուսալիության ձգտումն է։ Մեր ժողովուրդն արկածախնդրություն չի հանդուրժի” (Հարցազրույց “Իզվեստիա” թերթին, 1.փետրվարի, 1992)։

բ) “Դժվար չպետք է լինի նկատել, որ ներկայացված ծրագիրն ըստ էության չի շոշափում հեղափոխական բնույթի գլոբալ խնդիրներ կամ հակաճգնաժամային արտակարգ միջոցառումներ, այլ նախատեսում է զուտ գործնական եւ հանդարտ քայլեր՝ ուղղված երկրի սոցիալ‑տնտեսական իրավիճակի, քաղաքական եւ հասարակական հարաբերությունների աստիճանական բարելավմանը” (ՀՀ Նախագահի թեկնածու Լ. Տեր-Պետրոսյանի նախընտրական ծրագիր, 31. օգոստոս, 1996)։

գ) “Առջեւում չեն լինելու հեղափոխություններ, չեն լինելու ցնցումներ, չեն լինելու տագնապներ, եւ մեր ժողովուրդը հնարավորություն է ունենալու, օգտվելով խաղաղ, ապահով, անվտանգ կյանքից, քայլ առ քայլ ավարտին հասցնել իր պետական տան, իր պետական շենքի կառուցումը”։

դ) “Կա երկու ճանապարհ՝ մենք ընտրություն ենք կատարում երկու հնարավոր ճանապարհի միջեւ։ Մի ճանապարհը՝ խաղաղության ապահովման, մեր ժողովրդի անվտանգության պահպանման, մեր տնտեսության զարգացման, սոցիալական ոլորտի քայլ առ քայլ բարելավման ճանապարհն է՝ առանց պատերազմների, առանց հեղափոխությունների, առանց տագնապների ու ցնցումների, որի ջատագովը ես եմ եւ իմ ընկերները, իմ բոլոր համակիրները։ Երկրորդ ճանապարհը... “ (Ելույթ նախընտրական հանրահավաք-հանդիպմանը, 17 սեպտեմբերի, 1996թ.)։

ե) “Մի հոսանքը դավանում եւ ձգտում է իրականացնել պետական կառույցների աստիճանական ձեւավորման, տնտեսության վերականգնման ու բարեփոխման դանդաղ, էվոլյուցիոն գործընթացը... քայլ առ քայլ լուծել ժողովրդի կենսական շահերը շոշափող հարցերը։ Մյուս հոսանքը... կորցնում է հոգեկան հավասարակշռությունը, դիմում բռնությունների ու արկածախնդրությունների՝ վերջնականապես ընկնելով հեղափոխականության գիրկը”։

զ) “Ճգնաժամը թեեւ հաղթահարված է, բայց դա դեռեւս չի նշանակում, որ հեղափոխականության վտանգը Հայաստանում իսպառ վերացել է։ Քանի դեռ ժողովրդի սոցիալական վիճակը մնում է ծանր, քանի դեռ տնտեսական ոլորտում լուրջ տեղաշարժ չի արձանագրվել, քանի դեռ պետության մեջ լիակատար կարգուկանոն եւ օրինականություն չի ապահովվել, հեղափոխականության վտանգը կա եւ կմնա”։

է) “Բացի բռնության դիմելու հավանականությունից, հեղափոխականությունը վտանգ է ներկայացնում նաեւ մի այլ, եթե կուզեք՝ գաղափարախոսական կամ զուտ քաղաքական առումով։ Հեղափոխական ընդդիմությունը ոչ թե իշխանությունների հետ վիճարկում է սոցիալ‑տնտեսական բնույթի առանձին հարցեր կամ ներքին ու արտաքին քաղաքականությանը վերաբերող մասնավոր խնդիրներ՝ փորձելով նպաստել այդ հարցերի ու խնդիրների բարեհաջող լուծմանը, այլ ըստ էության հարցականի տակ է դնում պետության ողջ կառուցվածքն ու գործունեությունը”։

ը) “Ընդդիմության այդ թեւն իրականում խնդիր է դնում քանդել ամեն ինչ, խարխլել պետության հիմքերը... Խղճի խայթ պետք չէ. ժողովուրդն արժանի է նման խիստ պատժի, որովհետեւ չի գիտակցել, որ յոթ տարի շարունակ սխալ է ապրել, սխալ ընտրություն կատարել ու հեղափոխականների արժանիքը չի գնահատել։ Հեղափոխականությունն, այսպիսով, մնում է Հայաստանի ներքաղաքական կյանքի ամենալուրջ վտանգը՝ լուրջ նաեւ այն պատճառով, որ այն խրախուսվում է որոշ օտար ուժերի կողմից, նրանց հնարավորություն տալով միջամտելու մեր ներքին գործերին։ Չեմ ուզում գերագնահատել, բայց այդ գործոնն առկա է, եւ միամտություն կլիներ կարծել, թե օտարները չպետք է օգտվեն մեր ներքին հակասություններից։ Հեղափոխականության հաղթահարումն, ուստի, պետք է դառնա մեր մտավորականության, հասարակական կազմակերպությունների, առողջ քաղաքական ուժերի, վերջապես՝ ողջ ժողովրդի գերագույն խնդիրը”։

թ) “Ժողովրդին հեղափոխական բախտախնդրության վտանգներից զերծ պահելու գործում ես չափազանց կարեւոր եմ համարում նաեւ Հայաստանի մտավորականության, ստեղծագործական միությունների, Ազգային ակադեմիայի, բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների, մամուլի միջոցների, գործարար աշխարհի դերը։ Քաղաքական դաշտում բռնությունների ու օրինազանցությունների նկատմամբ պետք է ստեղծել համատարած անհանդուրժողականության ու անթույլատրելիության մթնոլորտ, այլապես ժողովուրդը չի կարող իրեն լիովին ապահովված ու պաշտպանված զգալ։ Այս ամենը, սակայն, հեղափոխականության հաղթահարման թեեւ անհրաժեշտ, բայց բավարար պայման չէ։ Հեղափոխականության վերջնական վտանգազերծումը կախված է՝ մի կողմից այն բանից, թե իշխանություններին որքանով կհաջողվի բարելավել ժողովրդի սոցիալական վիճակը, առողջացնել երկրի տնտեսությունը, լուծել պետության առջեւ կանգնած կենսական խնդիրները՝ դրանով իսկ խլելով հողը սոցիալ‑դեմագոգների ոտքի տակից, իսկ մյուս կողմից՝ այն հանգամանքից, թե Հայաստանում ինչպես կզարգանա արդիական քաղաքական կուսակցությունների ձեւավորման գործընթացը։ Միայն այս դեպքում է, որ ծայրահեղական ուժերը քաղաքական դաշտում վերջնականապես կգրավեն իրենց բնական լուսանցային տեղը, ինչպես տեղի է ունենում աշխարհի բոլոր քաղաքակիրթ երկրներում։ Եւ միայն այս դեպքում է, որ Հայաստանը վերջնականապես կկարողանա խուսափել հեղափոխականության վտանգից” (Ելույթ ՀՀՇ 9-րդ համագումարում, 13 հուլիսի, 1997թ.)։

ժ) “Ես կուզեմ էլի մինչեւ վերջ անկեղծ լինել։ Դա մեծապես կախված է նաեւ ձեզանից, կախված է մամուլից, կախված է մեր հասարակությունից, կախված է մեր մտավորականությունից։ Որքա՞ն կարելի է հանդուրժել հեղափոխականությունը, բռնության կոչերը եւ բռնության փաստերը” (Մամուլի ասուլիս, 26 սեպտեմբերի, 1997թ.)։

Լրագիր նույնպիսի մեծադիր մի էջ կպահանջվի մեջբերելու համար Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի՝ վերջին մեկուկես տարվա ելույթներից, հարցազրույցներից ու հոդվածներից քաղվածքներ, որոնք կապացուցեն նույն բանը։ Հեղափոխությանը, ուժի գործադրմամբ, ոչ օրինական ճանապարհով իշխանության հասնելը մերժելը նրա համար քաղաքական հավատամք է։ Եթե իշխանությունը սրան հակառակ թեկուզ մեկ խոսք, մեկ կադր ունենար, ամեն օր կպտտեցներ հեռուստաալիքներով։ Ուստի վարչախմբի “խոսնակները” ճիշտ կանեն նման դեպքերում լռեն ու ավելորդ անգամ չցուցադրեն իրենց ու իրենց տերերի խեղճությունը։

ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

“Հայկական ժամանակ”, 07.03.09