Ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման խոչընդոտները (5)

Մաս 1, Մաս 2, Մաս 3, Մաս 4

6. Ի՞նչ էր սպասվում Լեռնային Ղարաբաղի հարցին

Այն այժմ պետք է զրկվեր քաղաքական խնդրի իր հատկանիշներից եւ օժտվեր գաղափարախոսական կանխադրույթի հատկանիշներով: Առաջին հերթին՝ խնդիրը պետք է զրկվեր սահմանների հստակության, որոշակիության հատկանիշից։ Ո՞րն է այսօր այդ որոշակիությունը. նախկին մարզի տարածքով ԼՂ անկախության ճանաչո՞ւմը, Հայաստանին միացո՞ւմը: Հայդատականությունը ասելու է՝ իսկ Շահումյա՞նը, ապա՝ իսկ ազատագրված տարածքնե՞րը, ապա՝ իսկ Դաշտային Ղարաբա՞ղը, ապա՝ իսկ հարակից մյուս պատմական հայկական հողե՞րը... Սա ցանկացած լուծում պարտվողական եւ անընդունելի է համարելու։ Այս ամենն արդեն նախապատրաստված է եւ քարոզվում է հասարակության մեջ: Խոսքն այսօրինակ խնդիրների իրավացի կամ արդարացի լինել-չլինելու մասին չէ: Խոսքն այն մասին է, որ որեւէ խնդիր լուծելի դառնալու դեպքում այն արգելափակելու լավագույն միջոցը հաջորդ ավելի մեծ խնդիրը հարուցելն է: Ու եթե նպատակդ ոչ թե քաղաքական խնդիր լուծելն է, այլ գաղափարախոսությանդ ու դրա վրա հենված իշխանությանդ համար բարենպաստ միջավայրի ապահովումը, ապա հենց այդպես էլ պետք է վարվել: Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը պետք է մղվեր եւ մղվեց անլուծելիության ոլորտ: Դա հնարավոր էր մի դեպքում. կանգնել ստատուս-քվոն հնարավորինս երկար պահպանելու դիրքերի վրա: Մնացած ամեն ինչ՝ բանակցություններ, ծրագրեր, հանդիպումներ, քննարկումներ՝ դարձնել իմիտացիա, քող՝ սեփական ժողովրդից ու միջազգային հանրությունից ծածկելու համար իրական նպատակը։ Կամ, ինչպես կասեր նրանցից մեկը՝ «աշխարհին ֆռռցնելու» համար։

Ղարաբաղի հարցը լուծելի քաղաքական խնդրից, որի բարձրագույն արժեքը Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչությունն էր, պետք է վերածվեր ու վերածվեց նոր բարձրագույն արժեք -Հայ Դատի գաղափարախոսության սպասավորի, նրա անխաթարությունն ապահովելու միջոցի, զոհաբերության նոխազի։ Խնդրի ոչ թե լուծմամբ, այլ սպառմամբ է, որ չէր քայքայվի «մշտական թշնամու» ու «հարատեւ կռվի» ֆորմուլը, ու դրանով է, որ այն կարող էր դառնալ իշխանություն, հասարակական դիրք, բարեկեցություն, եկամուտները ապահովող միջոց...

Եւ սպառվեց:

Գաղափարախոսական տրամաբանության թելադրանքով խնդիրը սառեցվեց, որդեգրվեց ստատուս-քվոն պահպանելու մարտավարություն։

Փոխվեց խնդրի փիլիսոփայությունը՝ միջազգային հանրության համար հասկանալի ինքնորոշման հարցից այն տեղափոխվեց պատմական իրավունքների եւ հողային պահանջատիրության ոլորտ, վերածվեց վիճելի տարածքի խնդրի։

Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի նախաձեռնությամբ զրկվեց դժվարությամբ ձեռք բերված՝ հակամարտության եւ բանակցային կողմ լինելու միջազգայնորեն ճանաչված կարգավիճակից։

Բանակցությունների սեղանին դրվեց Մեղրիի հարցը՝ որպես Լաչինով Ղարաբաղին տրվելիք միջանցքի զուգակշիռ փոխզիջում։

Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ որպես անվտանգության գոտի տեղական հայկական ուժերի կողմից զբաղեցված տարածքները դադարեցին հաղթաթուղթ եւ սակարկության առարկա լինելուց. դրանք արդեն մի ամբողջ շարք միջազգային փաստաթղթերում բնորոշվում են որպես Հայաստանի կողմից «օկուպացված», «զավթված» տարածքներ։

Ընդունվեցին մի ամբողջ շարք միջազգային բարձր մակարդակի հիմնարար փաստաթղթեր հօգուտ Ադրբեջանի: Քոչարյանը ստորագրեց Ստամբուլի »Խարտիան»՝ դրանով իսկ փաստորեն ճանաչելով Լեռնային Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմում:

Հայաստանի ներքաղաքական կյանքում հակաժողովրդավարական նորմերի հաստատումը, խոսքի եւ մամուլի ազատության սահմանափակումները, հասարակության գաղափարախոսականացումը, 1999 թ. հոկտեմբերի 27-ի ոճրագործությունը եւ դրա չբացահայտման փաստը, 1998- 2005 թվականների նախագահական, խորհրդարանական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ավելի ու ավելի խայտառակ դարձող ընտրությունները եւ ամենախայտառակ սահմանադրական հանրաքվեն վերջնականապես ոչնչացրին Հայաստանի՝ որպես ժողովրդավարական պետության իմիջը:

«Երեք ճակատ, մեկ հարեւան» կարգախոսով վարած իր արտաքին քաղաքականությամբ Հայաստանն ավելի ամրապնդեց իր տնտեսական ու քաղաքական շրջափակումը: Երկիրն իր տնտեսական զարգացմամբ ու զարգացման տեմպերով անհուսալիորեն հետ է մնում Ադրբեջանից՝ բանակցություններում կորցնելով եւս մի փաստարկ:

Տնտեսության եկամտաբեր ճյուղերի մոնոպոլիզացումը, տնտեսական ազատ մրցակցության սահմանափակումը, մասնավոր սեփականության դեմ պետականորեն կատարվող ոտնձգությունները եւ ապօրինի գործողությունները, որպես ամբողջական համակարգ վերից վար բարգավաճող կոռուպցիան եւ այլն՝ անհուսալիորեն մեծացրին սոցիալական անարդարությունը, սոցիալական խավերի խզումը: Խաղաղ կյանքի հեռանկարի բացակայության հետեւանքով ինչպես Լեռնային Ղարաբաղից, այնպես էլ Հայաստանից նոր թափ ստացավ եւ շարունակվում է կործանարար արտագաղթը: Հաջողություն է արձանագրված միայն մեկ՝ հայդատականության՝ որպես ազգային գաղափարախոսության քարոզչության, այն պետական քաղաքականության հիմքում դնելու, հասարակական կյանքի գաղափարախոսականացման, ազգայնական փսիխոզ տարածելու բնագավառում:

Կարելի է առարկել՝ ասելով, թե նման դեպքերում նաեւ ստատուս-քվոյի տեւական պահպանումը կարող է լինել մարտավարական քայլ, քաղաքական մոտեցում, որով կարելի կլինի ինչ-որ ժամանակ հետո հասնել խնդրի ավելի արդյունավետ ու նպաստավոր վերջնական լուծման։ Կարող է, եթե այդպիսի մարտավարությունը ապահովում է քաղաքական խնդրի համար պարտադիր հիմքերով, այն է՝ համապատասխան ռեսուրսների իրատեսական հաշվարկներով, որոնց մասին խոսեցինք սկզբում: Մինչդեռ 1997-ին կատարված, նաեւ հրապարակված իրատեսական այդ հաշվարկները ցույց էին տալիս հակառակը: Եւ չնայած այդ հաշվարկները վաղուց ամբողջովին արդարացել են, իսկ այն, ինչ հակադրվում էր դրան, ամբողջությամբ հօդս է ցնդել, որեւէ քաղաքական եզրահանգման չեն բերում։

Հնարավո՞ր է, որ իրողությունների դեմ-հանդիման, գիտակցելով ճանապարհի ակնհայտ կործանարարությունը Ղարաբաղի ու Հայաստանի համար, ներկա վարչախումբը Քոչարյանի գլխավորությամբ (հիշեցնենք, որ հոդվածը տպագրվել է 2006 թ.- iLur) կանգ առնի, նահանջի՝ հրաժարական տա կամ վերադառնա խնդրի քաղաքական ընկալման ու լուծման բանական ճանապարհ:

Ոչ թե պատկերավոր լինելու, այլ իրողությունը համոզիչ ու հստակ ցուցադրելու համար կրկին դիմենք հռետորական հարցերի օգնությանը:

- Ի՞նչ տեղի կունենա, եթե իրականանա Քրիստոսի Երկրորդ գալուստը, գա, հավաքի քրիստոնյա եկեղեցիների բոլոր սպասավորներին եւ հայտարարի, որ իր ուսմունքը 2000 տարվա ընթացքում ամբողջությամբ կատարել է իր պատմական դերը, մարդկությանը հասցրել է բարոյական ու հոգեւոր արժեքների ընկալման այնպիսի մի մակարդակի ու ամուր հիմքերի, որ այլեւս հոգեւոր սպասավորման կարիք չունի: Ուստի եւ պետք է փակել բոլոր եկեղեցիները, իսկ եկեղեցականներն անցնեն աշխարհիկ կյանքի: Ի՞նչ տեղի կունենա հաջորդ վայրկյանին. հաջորդ վայրկյանին նա երանությամբ կհիշի իր առաջին խաչելության տառապանքները...

- Ի՞նչ կպատահեր խորհրդային որեւէ ղեկավարի հետ, եթե նա կոմունիստական կուսակցության հերթական մի համագումարում հայտարարեր, թե կոմունիստական գաղափարախոսությունը արդեն կատարել է իր պատմական դերը, եւ նույն «պայծառ ապագային» հասնելու համար երկիրը եւ ժողովրդին կարող են առաջնորդել ոչ միայն կոմունիստները: Նման բան չէր կարող պատահել. ամենաչնչին տեղաշարժերը չներվեցին Նիկիտա Խրուշչովին: Խորհրդային վերջին ղեկավար Գորբաչովը հրաժարական տվեց միայն այն ժամանակ, երբ, ըստ էության, դրա կարիքն այլեւս չկար... Նրան չէին ների, եթե նա այդ քայլն աներ երկու օր առաջ: Նույնիսկ հիմա շատերը չեն ներում:

- Ի՞նչ կպատահեր գերմանացի «Ֆյուրերի» հետ, եթե նա Եվրոպայի կեսը կամ ամբողջը գրավելուց հետո հայտարարեր, թե պետք է կանգ առնել եւ ավարտված համարել գերմանական նացիոնալ-սոցիալիզմի դերակատարությունը: Նման բան չէր կարող պատահել. Ֆյուրերը ինքնասպանություն գործեց միայն այն բանից հետո, երբ ռուսական զինվորները սկսեցին ջարդել նրա բունկերի դուռը:

Հնարավո՞ր է, ուրեմն, որ իրողությունների դեմ-հանդիման, գիտակցելով ճանապարհի վնասակարությունն ու կործանարարությունը Ղարաբաղի ու Հայաստանի համար, ներկա վարչախումբը, Քոչարյանի գլխավորությամբ, հրաժարական տա կամ վերադառնա խնդրի քաղաքական ընկալման ու լուծման ճանապարհ:

Հնարավոր չէ: Քանի որ դա կնշանակի ստորագրել սեփական անձի համար հնարավոր բոլոր դատավճիռներից ամենասարսափելին: Դա կնշանակի բացահայտման վտանգի տակ դնել այս տարիներին կատարված իրական ու աներեւակայելի թալանը, ապօրինությունները, ծանրագույն հանցագործությունները: Դա կնշանակի կտրել այն ճյուղը, որի վրա նստած են իրենք: Դա կնշանակի ոչնչացնել այն միջոցը, որով իրենք իշխանության եկան ու իշխանություն են պահպանում: Դա կնշանակի ոչնչացնել գաղափարախոսականացված այն միջավայրը, որտեղ ժառանգաբար երաշխավորված հասարակական դիրք, իշխանություն, բարեկեցություն ու եկամուտներ ունի ինքնավերարտադրվող ամբողջ մի դաս:

Իսկ կործանարար եւ աղետալի պատերազմի հեռանկա՞րը. դա կարող էր անհանգստացնել բնույթով քաղաքական որեւէ իշխանության: Կրոնի վերածված գաղափարախոսության սպասավորներին դա չի կարող անհանգստացնել: Ոչ թե՝ որովհետեւ նրանք հերոս են, կամ որ համոզված են, թե՝ «մենք նորից կհաղթենք», այլ որովհետեւ պատերազմը, ուրիշների համար՝ մահ ու տառապանքներ, երկրի ու ժողովրդի համար՝ անդառնալի կորուստներ, իսկ իրենց համար, այս դեպքում՝ միակ փրկօղակն է: Դա միակ ձեւն է՝ Լեռնային Ղարաբաղի հարցում 1988-ից ի վեր համաժողովրդական ջանքերով, հսկայական զոհողությունների ու հազարավոր զոհերի գնով ձեռք բերված արդյունքները մսխելու, դիվանագիտական բնագավառում կրած խայտառակ ձախողումների իրողությունները պարտակելու, իրական հաղթանակների առարկայական արդյունքները մեզ համար այնքա՜ն ընտանի նոր մի «բարոյական հաղթանակով» փոխանակելու համար: Դա անհրաժեշտ է «ազգային գաղափարախոսությունը» չվտանգելու եւ դրան խարսխված իրենց իշխանությունը, դիրքը, ունեցվածքը պահպանելու, որեւէ պատասխանատվությունից խուսափելու համար:

Ո՞րն է կրոնացված այսօրինակ գաղափարախոսությունների ուժը: Ինչո՞ւ, չնայած ակնհայտ կործանարարությանը, դժվար է դրանց դեմ պայքարը, դրանց ընթացքը կանխելը: Թերեւս՝ դա բացատրելի է երեք հանգամանքով. ա) կեղծ արժեքային համակարգի վրա հենված հայրենասիրության, հերոսության, ազգասիրության մասին պատկերացումների արտաքուստ գրավիչ ու գայթակղիչ լինելը, բ) հատկապես «շարքերում» դրանց անկեղծ հավատացողները, որոնք սովորաբար ինքնահաստատման չբավարարված խնդիր ունեն, գ) հասարակության մեջ հավատավոր կողմնակիցները: Այնուամենայնիվ, բարեպաշտ հավատացյալ է եկեղեցու սպասավորների մի մասը, ժամանակին իրենց առաքելությանն ու կոչումին անկեղծորեն հավատացել է գերմանական նացիզմի հետեւորդների եւ բոլշեւիկ կոմունիստների մեծ մասը, իսկ դաշնակ ու հնչակ «ֆիդայիները» անկեղծորեն ու համոզված գնացել են «ազգին մատաղ լինելու»: 1970-80-ական թվականներին թուրք դիվանագետների դեմ ահաբեկչության գնացող մահապարտներն էլ անկեղծ համոզված էին, թե դա հայրենասիրության բացառիկ դրսեւորում է: Սակայն այս ամենը ոչնչով չի փոխում գրանցված արդյունքների ողբալի էությունը:

Միայն կործանարար արդյունքների գրանցումից հետո է, որ (այս դեպքում խոսքը քրիստոնեության մասին չէ, այլ կրոնի վերածված տոտալիտար գաղափարախոսությունների) տվյալ հասարակությունը դուրս է քշում իր «առաքյալներին» ու «փրկիչներին», եթե... ի վիճակի է լինում սթափվել: Իրենց բերած արհավիրքներից հետո՝ Գերմանիայում՝ նացիզմ, Ռուսաստանում՝ կոմունիզմ այլեւս չի լինի: Հայաստանում կհաղթահարվի՞ նույնպիսի արհավիրքներ բերած հայդատականությունը որպես «ազգային գաղափարախոսություն», եւ ժողովրդի խնդիրները կդրվե՞ն քաղաքական հարթության վրա:

* * *

Իսկ գուցե, այնուամենայնիվ, սխալվո՞ւմ ենք...

Գուցե այս դատողությունների հիմքում սուբյեկտիվի՞զմ կա:

Գուցե, այնուամենայնիվ, հայդատականությունը հարյուր քսան տարվա բազմաթիվ ձախողումներից հետո, Լեռնային Ղարաբաղի դրվագում կարողանա հաջողությո՞ւն գրանցել. չէ՞ որ պատմական ինչ-որ մի պահի հաջողություններ գրանցեցին ու առարկայական խնդիրներ լուծեցին նույն գերմանական նացիզմն ու բոլշեւիկյան կոմունիզմը (չհաշված՝ թե հետո ինչ եղավ):

Ոչինչ ավելի համոզիչ չի կարող լինել, որքան մերկ, անառարկելի փաստերը:

1) Հայդատականության կարգախոսներից է «Հողահավաքը»՝ պատմական հայկական հողերը մեկ պետության մեջ ընդգրկելը: Լեռնային Ղարաբաղն այս համատեքստում դիտվում էր որպես առաջին կտոր հողը: Մեկ այլ՝ «Հարատեւ կռվի» կարգախոսը ենթադրում էր այն միջոցը, որով պետք է հասնել այդ խնդրի իրագործմանը: Ի՞նչ գործնական քայլեր կատարեց հայդատականությունը Լեռնային Ղարաբաղի դեպքում այս խնդիրներն իրականացնելու համար: Չխոսենք 1988-1989 թվականների մասին (ավելի ճիշտ՝ այդ մասին արդեն վերեւում խոսեցինք): 1990 թ. սկզբից Լեռնային Ղարաբաղը ինքնապաշտպանական ուժերի կարիք ուներ, այնքան սուր, որ հանրահավաքներում Շարժման ղեկավարներն արդեն բացահայտ կոչ էին անում զինված ջոկատներ կազմել (մինչ այդ նույն գործն արվում էր առանց հրապարակելու): 1991-1994 թվականները Լեռնային Ղարաբաղի համար ծանրագույն պատերազմի տարիներ էին: Այսինքն՝ «Հարատեւ կռվի» կարգախոսը մի քանի տարի ռեալ իրականություն էր: Հայդատական 5-6 միլիոնանոց Սփյուռքից որպես կամավոր այդ պատերազմին մասնակցել է... 14 հոգի (10՝ ԱՍԱԼԱ-ից, 2՝ դաշնակցական, 2՝ անկուսակցական): Այսինքն՝ մոտավորապես կես միլիոնից՝ մեկը: Այս թվերը ժամանակին մի քանի անգամ հրապարակել է Վազգեն Սարգսյանը:

Չենք մեղադրում, կյանքը թանկ բան է բոլորի համար: Պարզապես հիշեցնենք, որ Բոսնիայի համար պայքարում, օրինակ, սերբական սփյուռքից մշտապես կռվում էր 6000 կամավոր: Եւ, որքան գիտեմ, նրանք չունեն մեր հայդատականության նման ինչ-որ բան: Հիշեցնենք նաեւ, որ 70-80-ական թվականներին թուրք դիվանագետների դեմ ահաբեկչության գնացող մահապարտների թիվը այս 14-ից մի քանի անգամ ավելի էր: Իսկ այն ժամանակ ոչ մի «հողահավաքի» հարց չկար, ընդամենը գաղափարախոսության թարմացման ու ամրապնդման հարց էր լուծվում: Մինչդեռ Լեռնային Ղարաբաղում խնդիրը հենց «հողային» էր եւ ավելի քան առարկայական:

2) Հայդատականության մյուս կարգախոսը «Ազգահավաքն» է՝ ազատագրված հողը հայերով բնակեցնելը: Լեռնային Ղարաբաղն, արդեն տասը տարուց ավելի, ազատագրված հող է:

Դեռ 1989 թվականին երջանկահիշատակ Անդրեյ Սախարովն իրեն հատուկ պարզությամբ ու դիպուկությամբ ցույց էր տալիս Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծման իրական ճանապարհը. այնտեղ հայ բնակչության թիվը հասցնել 300.000-ի: Նույն խնդի՞րն է:

Չմեղադրենք որեւէ սփյուռքահայի, որ պատերազմի շրջանում չեկավ բնակվելու Ղարաբաղում. վերջին հաշվով՝ պատերազմող երկրում վտանգավոր է: Չմեղադրենք նաեւ, որ որեւէ մեկը չեկավ բնակվելու նաեւ հրադադարի այս 10-11 տարիների ընթացքում. ամեն մեկն իր գործն ունի, դասավորած կյանքը, երեխաների կրթության շարունակման համար լեզվի խնդիրներ կլինեն... (հետաքրքիր է՝ այս խոչընդոտները չե՞ն խանգարելու, եթե մի օր էլ Արեւմտյան Հայաստանից հողեր վերադարձվեն): Սակայն եթե «ազգահավաքի» կարգախոսը լիներ ոչ թե գաղափարախոսական սնամեջ կանխադրույթ, այլ իրական քաղաքական խնդիր, ապա կար այն լուծելու հիանալի տարբերակ (առանց վնասելու սեփական անվտանգությունը, բարեկեցությունը, ապահովությունը, երեխաների ապագան): Ադրբեջանից բռնագաղթած ավելի քան 300.000 մարդկանց (հիմնականում՝ ծնունդով ղարաբաղցիներ) մեծագույն մասը ցրվեց աշխարհով մեկ՝ տանիք եւ գոյության միջոցներ չունենալու պատճառով, սովից փրկվելու համար: Դժվարագույն այդ տարիներին հենց Հայաստանից քանի՞ հազար ընտանիք կգերադասեր ոչ թե արտագաղթել, այլ տեղափոխվել Ղարաբաղ, եթե նրանց այնտեղ առաջարկվեր քիչ թե շատ նորմալ տուն ու քիչ թե շատ մարդավայել ապրելակերպ (մե՛ր, համեստ չափանիշներով):

Ի՞նչ կարժենար դա:

Այդ նույն տարիներին Եվրոպայում հերթական մի «Հայ Դատի» գրասենյակ բացելը արժեցավ մեկ միլիոն դոլար: Դա բավարար է հարյուր ընտանիքի համար փառահեղ մի գյուղ հիմնելու, նաեւ նրանց ապրուստն ապահովելու համար: Ինչքա՞ն դրամ է հավաքվում այդօրինակ «գրասենյակների» տարեկան բյուջեներն ապահովելու, Հայ դատի համար լոբբինգի, այս կամ այն սենատորից մի խոսք կամ մի ստորագրություն կորզելու, գաղափարախոսական քարոզն ապահովելու համար: Հաստատ՝ տարեկան դրա տասնապատիկը: Այսինքն՝ այնքան, ինչքան պետք կլիներ տարեկան 1000 ընտանիք Ղարաբաղում բնակեցնելու ու պահելու համար: Տասը տարում՝ 10.000:

Վեց հազար ընտանիք երիտասարդ կյանք կորցրեց պատերազմում: Համաձայն եմ՝ իրավունք չունենք դրա մեկ տասներորդ մասն անգամ պահանջել Սփյուռքից: Բայց չգտնվե՞ց հայդատական Սփյուռքում մի 60000 ընտանիք, որ դրա դիմաց Լեռնային Ղարաբաղի «հողահավաքված» հողում, հանուն «ազգահավաքի» վեհ նպատակն իրականացնելու, իրենց համար ոչ էական նյութական զոհողությունների գնար. եթե տասը տարում յուրաքանչյուր տասը ընտանիք մի տուն կառուցեր վերաբնակվողների համար, կլիներ եւս 6000 տուն: 15-20 հազար ընտանիք Ղարաբաղում բնակեցնելով՝ այսօր այդ հարցը վերջնականապես լուծված կլիներ: Այ սա՛ քաղաքական խնդիր էր, միանգամայն լուծելի խնդիր, որին ոչ ոք մոտ անգամ չեկավ: Ինչպե՞ս կարող է «ազգահավաքը» հայդատականության համար քաղաքական խնդիր լինել, երբ նրանցից ոմանք Հայաստանից կատարված արտագաղթի մեջ անգամ դրական բան են տեսնում՝ դրանով «հզորանում է Սփյուռքը»:

Բերված փաստարկները չեն նշանակում ամենեւին, թե հայդատականությունը չի կարող գործնական խնդիրներ դնել ու լուծել: Օրինակ՝ երկքաղաքացիության խնդիրը: Հետո՞ ինչ, որ դրա հետեւանքով Հայաստանը կարող է բանակ չունենալ, արտագաղթը նոր խթան կստանա:

Երկու տարի առաջ էկզոտիկ գործ էր հարուցվել հրեա մի հոգեւորականի դեմ, որը հավատացյալներին կլորիկ գումարներով դրախտում տնամերձ հողամասեր էր վաճառել եւ նրանց հանգուցյալների հոգիները դժոխքից դրախտ տեղափոխել: Ինչպես տնտեսության մեջ, այնպես էլ հասարակական կյանքում, վերջին հաշվով, գործում է պահանջարկի ու առաջարկի շուկայի օրենքը: Պարզապես այս դեպքում մարդկանց զգացումների շահարկմամբ, շանտաժով ու պարտադրանքով նախ ձեւավորվում է կեղծ արժեքների պահանջարկ, ապա զոմբիացած հասարակությանը շատ թանկ գնով վաճառվում է նույն կեղծ ապրանքը:

* * *

Իրոք սահմռկեցուցիչ, ու դրանով իսկ անհավատալի կարող է թվալ այն պնդումը, թե հայդատական այս վարչախումբն իր «հերոսական» ու «հաղթողական» ընթացքը գիտակցաբար ու աղանդավորական պնդաճակատությամբ կարող է շարունակել մինչեւ պատերազմ, մինչեւ նոր աղետ ու պարտություն: Ինչպես դա արեց 1895-ին, 1915-ին, 1920-ին: Լեռնային Ղարաբաղն Արեւմտյան Հայաստանից ավելի մեծ ու ավելի կարեւոր չէ: Ինչպես եւ կանխատեսվում էր, ահա՝ բոլորիս աչքի առաջ քաղաքական խնդրի առարկա Լեռնային Ղարաբաղը զոհաբերվում է Հայ Դատի գաղափարախոսական կանխադրույթ դարձված Լեռնային Ղարաբաղի անկախության գաղափարին: Զարհուրելին այն է, որ դա շատերը չեն ուզում տեսնել ու զգալ. կարեւորը «հերոսական» կարգախոսներն են: Մինչդեռ պարտվելու ու արյուն է թափելու ժողովուրդը, կորսվելու է հողը, իսկ գերագույն արժեք-հայդատականությունը նոր լիցք է ստանալու, պահանջատիրության նոր թարմ օբյեկտ, դրամահավաքի նոր առիթ, իշխանության ամրապնդման նոր հիմք: Գտնվելու են արդարացումներ ու կարգախոսներ. 1998-ի՝ «արյունով գրաված հողը հետ չեն տա» հերոսական թվացող կարգախոսը հնչելու է «արյունով գրաված հողը մենք տվեցինք միայն ավելի մեծ արյամբ», «մենք բարոյական հաղթանակ տարանք«,կամ՝ «արյունով տված հողը թշնամուն չի մնա» նույնքան հերոսական թվացող տեսքով։

Սահմռկեցուցի՞չ է, անհավատալի ու անհեթե՞թ:

Սահմռկեցուցիչ, անհավատալի ու անհեթեթ է՝ բանականության դաշտում, քաղաքական ըմբռնման դեպքում: Գաղափարախոսական հարթության վրա ու «ազգային գաղափարախոսության» դերի հավակնող հայդատականության արժեքային համակարգի տեսակետից դա հերոսության ու հայրենասիրության դրսեւորման բարձրագույն ձեւն է։

Եւ այս կրոնի ծառայողները դրանից հետո էլ հույս ունեն պահպանել ե՛ւ հասարակական դիրքը, ե՛ւ իշխանությունը, ե՛ւ բարեկեցությունը: Ինչպես, դժբախտաբար, դա նրանց կարող են հուշել պատմության բերված օրինակները։

Համենայնդեպս՝ սա է եղել հայդատականության միակ ճանապարհը, ու սա է նրա գոյատեւման միակ միջոցը:

Եթե դրա դեմ չկանգնի ինքը՝ մարդկային բանականությունը, կամ գեթ՝ ժողովրդի ապրելու բնազդը, եթե ամբողջ մի ժողովուրդ իր մեջ չսպանի մեռնելու ցանկությունը, չարթնանա վերջապես էֆթանազիայի անցավ ու հաճելի նիրհից, դուրս չքշի «մահվան բժշկին» եւ Հայաստանում չհաստատի բնույթով ու գործելակերպով քաղաքական, օրինական եւ պատասխանատու իշխանություն
: