Հայ Ազգային Կոնգրեսի՝ դեկտեմբերի 17-ին տեղի ունեցածհամագումարում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթից հետոմասնակիցներին բաժանվեց մի գիրք՝ «Խաղաղություն, Հաշտություն, Բարիդրացիություն» վերնագրով։ Դրանում, բացի րոպեներ առաջհնչած՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթից, ամփոված են նաեւՂարաբաղյան կարգավորման թեման ամբողջեցնող՝ նրակարեւորագույն հոդվածները։
Ստորեւ ներկայացնում ենք գրքի խմբագիր Աշոտ Սարգսյանի նախաբանը եւ վերջաբանը միասին։
***
Սույն ժողովածուն մտահղացվել է Հայ Ազգային Կոնգրեսի՝ դեկտեմբերի 17-ին կայանալիք համագումարում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթի առիթով։ Ելույթը հիմնականում վերաբերում է վերջին շուրջ երեք տասնամյակում Հայաստանի, հայ ժողովրդի համար ամենաճակատագրական դարձած՝ Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորմանը, ինչպես նաեւ այսօր դրա հետ աղերսվող ներքաղաքական այլ խնդիրների։ Նկատի ունենալով հարցի կարեւորությունը, ելույթի ֆունդամենտալ բնույթը, կարգավորման առկա գործընթացները, նաեւ ժամանակի մեջ խնդրի պատկերն ամբողջացնելու համար, նպատակահարմար գտնվեց այն հրապարակել Հայաստանի հիմնադիր նախագահի՝ ղարաբաղյան թեմայով մի քանի այլ, նույնպես ֆունդամենտալ ելույթների ու հոդվածների հետ միասին։ Դրանք են՝ հայտնի «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն. լրջանալու պահը» հոդվածը (1 նոյեմբերի, 1997թ.), Անվտանգության խորհրդի նիստում ելույթը (8 հունվարի, 1998թ.), 2007թ. առաջին հանրահավաքային ելույթից նույն հարցին վերաբերող գլուխը (հոկտեմբերի 26) եւ Ապրիլյան պատերազմից հետո «Իլուր» կայքին տված հարցազրույցը։ Այս համադրմամբ լրանում եւ ամբողջանում են խնդրի բոլոր ասպեկտները, որոնք չէին կարող տեղ գտնել մեկ ելույթում։ Այդ կերպ հստակ ի ցույց է դրվում նաեւ Ղարաբաղյան հիմնահարցում Հայոց Համազգային Շարժման, Հայ Ազգային կոնգրեսի եւ անձամբ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի մոտեցումների հետեւողականությունն ու անխոտոր շարունակականությունը։
***
«Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն» հարցադրումը, որ 1997 թվականին դարձավ խիստ որոշակի՝ Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման խնդրին նվիրված՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի հայտնի հոդվածի վերնագիր, իր ընդհանրական-քաղաքական իմաստով կարող է վերնագիր դառնալ մեր պատմության վերջին՝ Ղարաբաղյան շարժման սկզբնավորումից առ այսօր ընկած շուրջ երեք տասնամյակի համար։
Դեռ 1988 թվականի օգոստոսին «Ղարաբաղ» կոմիտեի կողմից հրապարակված՝ Հայոց համազգային շարժման առաջին ծրագրի «գաղափարական սկզբունքները» բաժնում, ի թիվս այլ՝ հայ քաղաքական մտքի համար հեղափոխական դրույթների, արձանագրվում էր նաեւ հետեւյալը. «Մեր սկզբունքն է՝ խաղաղ եւ երջանիկ ապրել հարեւան բոլոր ժողովուրդների հետ... խաղաղությունը եւ համերաշխությունն ամուր են լինում, երբ հիմնվում են արդարության վրա, երբ չեն ոտնահարվումորեւէ ժողովրդի իրավունքները»։ Համաժողովրդական շարժման որդեգրած այս սկզբունքը Հայաստանի առաջին ժողովրդավար իշխանության ու անձամբ նրա ղեկավար Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի համար դարձավ գործնական քաղաքականության առաջնային խնդիրը, պետականության կառուցման թիվ մեկ հիմնադրույթն ու ելակետը։
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի եւ նրա ղեկավարած իշխանության համար քաղաքական այս գիծն առաջնային եւ առանցքային մնաց ամբողջ ընթացքում՝ թե՛ նախապատերազմական լարված շրջանում, թե՛ բուն պատերազմի ընթացքում, թե՛, առավել եւս, տարած հաղթանակներից ու կնքած զինադադարից հետո։ Այո՛, պարտադրված պատերազմ մղած ու պատերազմ հաղթած նախագահի քաղաքական գործունեության մեխը կամ առանցքը մշտապես եղել է խաղաղությունը, եւ այս բանը հավաստող, ապացուցող նյութերը, նաեւ այդ շրջանի համար, մի ամբողջ հատոր կարող են կազմել։ Քաղաքական նույն գիծը նրա համար մնաց առաջնային եւ առանցքային նաեւ որպես ընդդիմության առաջնորդ՝ վերջին տասնամյակում։ Այլ կերպ չի կարող լինել պետական գործչի համար, որի մտահոգության առարկան բացառապես երկիրն է, պետությունը, ժողովուրդը եւ ոչ թե անձնական կամ կուսակցական շահերը։ Եւ նույնպիսի մի հատոր կարող են կազմել նաեւ այս փաստը հավաստող եւ հաստատող նյութերը։
Որտեղի՞ց է գալիս խաղաղության՝ որպես քաղաքական կենսական գործիքի մասին անխաթար այս համոզմունքը. մեր պատմության հազարավոր տարիների փորձի՞ց, երբ ազգային կյանքի քաղաքական, մշակութային, տնտեսական եւ այլ առումներով արգասաբեր շրջանները համընկել են խաղաղության տասնամյակների հետ, գուցե պատմական հակառակ փորձի՞ց՝ նկատի ունենալով, օրինակ՝ 1918-1920 թվականների ձախող ու կորստաբեր շրջանը, իրատեսական քաղաքական հաշվարկի՞ց՝ մեկնակետ ունենալով արդի ակնհայտ աշխարհաքաղաքական իրողությունները, միջազգային իրավունքը, եղած սեփական ռեսուրսները եւ այլն։ Հավանաբար՝ բոլորից միասին։
Խնդիրը, որին վերաբերում է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի՝ Հայ Ազգային Կոնգրեսի 2-րդ (20-րդ) համագումարի հրապարակվող ելույթը, նրա ողջ քաղաքական գործունեության միջով անընդհատ եւ ուղիղ ձգվող առանցքային գծի տրամաբանական շարունակությունն է։ Դա խաղաղության, բոլոր հարեւանների հետ հաշտ ապրելու, բարիդրացիական հարաբերություններունենալու դրույթն է։ Այս կերպ է միայն պատկերանում Հայաստանի՝ որպես ազգային պետության գոյությունը, զարգացումը, հզորացումը, որպես հայ ժողովրդի գոյության եւ ազգային ինքնության պահպանման երաշխիքի, դերակատարությունը։ Այս դեպքում Հայաստան ասելով, բնականաբար, նկատի ունենք նաեւ Լեռնային Ղարաբաղը։
Անհեթեթ կլինի այն պնդումը, թե քիչ թե շատ ռացիոնալ որեւէ հասարակության մեջ պատերազմի կողմնակիցներն ավելի շատ կարող են լինել, քան խաղաղության։ Սակայն խաղաղությունը մի որակի իշխանություն է պայմանավորում, պատերազմը՝ բոլորովին այլ որակի։ Իսկ պատերազմն էլ երբեք ուղիղ ու բացահայտ չի քարոզվում, այլ բազմազան «հայրենասիրական» կարգախոսների, իրականությունից կտրված առավելապաշտական ծրագրերի հանդերձավորմամբ, «մշտական թշնամու», «դարավոր ոսոխի» կերպարների կերտմամբ եւ այլն։ 1990-1998 թվականներին Հայաստանում իշխանության էր խաղաղության կուսակցությունը։ Նրան, այո՛, վիճակված էր պատերազմ վարել եւ հաղթական մի հանգրվանի հասնել՝ հենց հանուն արժանապատիվ հաշտության ու խաղաղության հաստատման։
Զինադադարի հաստատումից հետո ինտենսիվ բանակցությունների արդյունքում 1997 թվականին կարելի էր հասնել հակամարտության համապարփակ կարգավորման՝ ստանալով այն, ինչը Ղարաբաղյան շարժման, ապա Ղարաբաղյան պատերազմի տարիներին դժվար էր անգամ երազել։ Կարգավորման այդ ծրագիրը մանրամասն ներկայացված է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի՝ 1997 թվականի սեպտեմբերի 26-ի մամուլի ասուլիսում, ապա «Պատերազմ, թե՞ խաղաղություն. լրջանալու պահը» հայտնի հոդվածում։ Դրանցում, ապա նաեւ Անվտանգության խորհրդի՝ 1998 թվականի հունվարի 8-ի ելույթում, մանրամասն նշված են նաեւ այն վտանգները, որոնք կառաջանան հարցի չկարգավորման, «ստատուս-քվոյին» կառչելու դեպքում։
Կարգավորումն անհնար դարձավ իշխանական ճգնաժամի՝ Հայաստանում առանցքային երեք պաշտոնյաների եւ Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարության ընդդիմացման պատճառով, ովքեր հարցը տեղափոխելով վերոհիշյալ «հայրենասիրական» կարգախոսների, իրականությունից կտրված առավելապաշտական ծրագրերի հարթություն՝ կառչեցին ստատուս-քվոյի պահպանման գաղափարին։
Դրան հաջորդեց Հանրապետության նախագահի հրաժարականի հայտարարությունը, որի կենտրոնական միտքը հետեւյալն էր. «...իշխանության ճգնաժամում Արցախի հարցի արծարծումն ընդամենը պատրվակ էր։ Խնդիրը շատ ավելի խորն է եւ կապվածպետականության հիմնադրույթների, խաղաղության ու պատերազմի այլընտրանքի հետ... Արտառոց ոչինչ տեղի չի ունեցել. պարզապես Հայաստանում խաղաղության եւ արժանապատիվ հաշտության կուսակցությունը պարտություն է կրել»։
Վտանգների ու կորուստների՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի բոլոր կանխատեսումները, արտահայտված վերոհիշյալ փաստաթղթերում, ցավոք, իրականացան.
– Հայաստանն, իրոք, Ադրբեջանի հետ համեմատության մեջ երբեւէ ավելի ուժեղ չեղավ, քան է՛ր 1997-98 թվականներին։ Ուժերի հարաբերակցությունը բոլոր պարամետրերով փոխվել ու փոխվում է հօգուտ Ադրբեջանի։
– Հայաստանի տնտեսական կարողությունները վաղուց արդեն դժվարությամբ են կրում «ստատուս-քվոյի» պահպանման ծանրությունը։
– Միջազգային հանրությունն, իրոք, չի համակերպվում ստատուս-քվոյի պահպանման հետ եւ կողմերին շարունակում է առաջարկել կամ պարտադրել կարգավորման միմիայն փոխզիջումային ծրագրեր։
– Ռուսաստանն, իրոք, հետագա տարիներին լուրջ ջանքեր գործադրեց Ադրբեջանի հետ նորմալ հարաբերություններ հաստատելու համար, եւ Հայաստանն այլեւս չունի Անդրկովկասում Ռուսաստանի միակ դաշնակիցը կամ ստրատեգիական գործընկերը լինելու առավելությունը։
– Այսօր, 18 տարի անց, բանակցությունների սեղանին դրված կարգավորման ծրագիրը ոչնչով առավել չէ, ավելին՝ կարեւոր դետալներում էականորեն զիջում է 1997 թվականին ներկայացված տարբերակներին։
– Սոցիալական վիճակի հետ միասին նաեւ կիսապատերազմական իրավիճակի հետեւանքով է, որ Հայաստանից եւ Լեռնային Ղարաբաղից չի դադարում վտանգավորության սահմանագծերն անցած արտագաղթը։
– Զրոյական արդյունք ունեցան շրջափակման պայմաններում տնտեսական զարգացման հնարավորության՝ կառավարման ինտենսիվացման շնորհիվ բյուջեի կրկնապատկման, արտաքին ներդրումների կտրուկ ավելացման, սփյուռքից տարեկան կես միլիարդ դոլարի օգնության ստացման՝ «հաղթողականների» փաստարկները։
– Հարեւանների հետ բնականոն հարաբերությունների բացակայության պատճառով Հայաստանը դուրս է մնացել տնտեսական զարգացման համար կենսական՝ տարածաշրջանային եւ միջազգային համակարգերից եւ ծրագրերից։
– Անցած 18 տարին, մասնավորապես՝ Ապրիլյան պատերազմը, ավելի քան ակնառու ցուցադրեցին, որ հակամարտության կարգավորման համար փոխզիջումն, իրոք, այլընտրանք չունի, որ դրա այլընտրանքը պատերազմն է։
– Ապացուցվեց նաեւ, որ 1998 թվականի իշխանական ճգնաժամում, իրոք, Ղարաբաղը միայն առիթ էր, իսկ իրական խնդիրն իշխանության գալու հնարավորության օգտագործումն էր, տրամագծորեն այլ որակի իշխանության հաստատումը, որի դեմքը վաղուց հայտնի է, եւ որի դառը պտուղները վաղուց ճաշակում ենք բոլորս։
Եղան նաեւ բաներ, որ անհնար էր անգամ նախապես կանխատեսել։ Օրինակ՝ Հայաստանը, ի դեմս Ռ. Քոչարյանի, յուրացրեց ԼՂՀ-ի՝ հակամարտության կողմի միջազգայնորեն ճանաչված մանդատը՝ թուլացնելով հայկական կողմի ուժը եւ զրկելով նրան ճկունությունից։ Ընդունվեցին միջազգային բարձր մակարդակի մի շարք փաստաթղթեր՝ Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի համար աննպաստ ձեւակերպումներով եւ այլն։
Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, ինչպես նշում է այս տարվա ապրիլի 11-ին տված հարցազրույցում, երբեւէ չի հիշեցրել ու չի չարախնդացել իր վերոթվարկյալ կանխատեսումների ու զգուշացումների իրականացման առիթով. «Եթե ոմանց թվում է, թե եսպետք է բավարարված լինեմ իմ «կանխատեսումների» իրականացման փաստից, ապա այդ մարդիկ մոլորվում են։ Ես շատավելի ուրախ կզգայի, որ սխալված լինեի, ու դրանք չիրականանային։ «Բա որ ասում էի» տիպի «խորիմաստ» մտքերն ինձհամար անպտուղ տափակաբանություններ են»։ Անկախ կարգավիճակից, Հանրապետության առաջին նախագահի խնդիրը միշտ եղել է ոչ թե իր ճշմարտացիությունը ցուցադրելը, այլ հարցի լուծումը, խաղաղության հաստատումը, դրան հնարավորինս օժանդակելը։
Ամենեւին պատահական չէ, որ 2007 թվականի հոկտեմբերի 26-ին, ակտիվ քաղաքականություն վերադառնալու եւ առաջիկա նախագահական ընտրություններում իր թեկնածությունն առաջադրելու հայտը ներկայացնելու առաջին հանրահավաքային ելույթի ընդարձակ մի գլուխը վերաբերում էր հենց Ղարաբաղի խնդրին։
Լեռնային Ղարաբաղի կամ, որ միեւնույն է՝ խաղաղության հաստատման խնդիրը միակն էր, այն գերկարեւորը, որի համար Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական տվեց Հանրապետության նախագահի պաշտոնից։ Ղարաբաղի խնդիրը միակն է, այն գերկարեւորը, որի վտանգման դեպքում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, այս անգամ՝ որպես ընդդիմության առաջնորդ, ընդհուպ դադարեցնում է իր գլխավորած ուժի ներքաղաքական պայքարը եւ ազգային համախմբման կոչով դիմում բոլորին։ Եւ դա՝ թե՛ այն դեպքում, երբ Ղարաբաղին արտաքին ռազմական վտանգ է սպառնում, եւ թե՛ այն դեպքում, երբ կարգավորման բանակցությունների ինտենսիվ շրջանում անհրաժեշտ է ուժեղացնել հայկական կողմի դիրքերը։ Այդպես եղել է մի քանի անգամ։ Ապրիլյան պատերազմը եւ հետագա շրջանը դրա լավագույն օրինակն են. Առաջին նախագահի՝ պատերազմական իրադարձություններին անմիջապես տված հրապարակային արձագանքները եւ գործողությունները (իր նախաձեռնությամբ Սերժ Սարգսյանի հետ հանդիպումը, ապա Լեռնային Ղարաբաղ այցն ու Բակո Սահակյանի հետ հանդիպումը) վճռական դեր խաղացին այդ պահին ամենեւին ոչ միանշանակ հասարակական մթնոլորտի կտրուկ փոփոխության եւ արտաքին վտանգի դեմ ազգային համախմբման վճռորոշ գործոն դառնալու համար։
Ապրիլյան պատերազմին, Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ եւ վճռորոշ դերակատարությամբ, հաջորդեց հակամարտության կարգավորման ինտենսիվ մի գործընթաց, որ դեռ իր ավարտին չի հասել։ Սա հետպատերազմյան շրջանում հակամարտության կարգավորման ամենաիրական հնարավորություններից մեկն է։ Նախընտրական շրջանի տրամաբանությունը, թերեւս, բոլորովին այլ թեմա, այլ ասելիք եւ այլ վարքագիծ է հուշում։ Մինչդեռ պետական գործչի հավատամքը թելադրում է այն, ինչ անում է Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը՝ տալով հետեւյալ բացատրություն-պարզաբանումը.
«Ինչո՞ւ ենք, ուրեմն, մեր անցավ գլուխը փորձանքի տակ դնում։ – Որովհետեւ Հայաստանում ճշմարտության երեսին ուղիղնայող ուրիշ ուժ չկա։ Եթե մենք էլ մյուսների պես լռենք, ողջախոհության ճրագը մեր երկրում վերջնականապես կմարի։ Ուստի, անկախ այն բանից, թե մեզ ինչ պիտակներ կփակցնեն, ես Կոնգրեսին առաջարկում եմ խիզախաբար ընտրությունների գնալ «Խաղաղություն, Հաշտություն, Բարիդրացիություն» նշանաբանով։ Դա չի կարող հասկացողություն չգտնել ժողովրդի ճնշողմեծամասնության մոտ, որովհետեւ Հայաստանի ու Ղարաբաղի փրկության, ապահովության ու զարգացման այլ ճանապարհգոյություն չունի»։
http://www.ilur.am/news/view/56903.html
