Saturday, February 28, 2009

ԵՂԾ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՄԲԱԿՈՒԹՅԱՆ


Վերնագիրը կազմել եմ Եզնիկ Կողբացու “Եղծ աղանդոց”-ի նմանությամբ։ “Եղծ” նշանակում է մերժում, հերքում, ընդդեմ։ Հայտնի պատմաբան Լեոյի “Անցյալից” գիրքը նույնպիսի վերնագիր կարող էր ունենալ, ասենք՝ “Եղծ քաղաքական աղանդոց”։
70-80-ական թվականներին ինչ-որ մեկին հաջողվել էր Հանրային գրադարանի փակ ֆոնդից դուրս բերել այս գիրքը, որից պատճենած մի քանի օրինակները մտավորական շրջանակներում ձեռքից ձեռք էին անցնում։ Մի քանի տարի առաջ իմ ձեռքն ընկավ դրանցից մեկը, որի վրա այնքան շատ էին տարբեր մարդկանց կատարծ բազմագույն նշումներն ու ընդգծումները, որ արդեն շատ էջերում դժվարանում էր ընթերցումը։ Այսօր այդ գիրքը սեղանի վրա է նոր հրատարակությամբ՝ Պահպանողական կուսակցության նախագահ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Միքայել Հայրապետյանի ջանքերի շնորհիվ։ Սա պարզ վերահրատարակություն չէ, այլ գրքի երկրորդ մի ծնունդ. Մ. Հայրապետյանը խմբագրել է տեքստը, գրել արժեքավոր ու ընդարձակ առաջաբան, օժտել մանրակրկիտ ծանոթագրություններով, դրել օգտակար հավելվածներ, կազմել անվանացանկ եւ ձեւավորել գիրքն ամբողջությամբ։ Մ. Հայրապետյանը հսկայական այս գործն արել է ոչ միայն իրեն հատուկ բծախնդրությամբ ու բարձր մակարդակով, այլ նաեւ բացառիկ սիրով ու նվիրումով, նպատակի կարեւորության գիտակցմամբ։ Դրա համար նա ունեցել է նախանձելի նպաստավոր պայմաններ՝ շուրջ 1 տարի ընդհատակում, միայնության մեջ կենտրոնանալու ու սիրած գործին նվիրվելու առատ ժամանակ։ Եւ ճիշտ է հաշվարկել քաղաքական հալածյալը. այն, ինչ ընդհատակում գտնվելու պատճառով գործնական իմաստով պակաս է արել ինքն այս մեկ տարվա քաղաքական կյանքում, դա բազմակի կլրացնի նրա հրատարակած այս գիրքը։ Այսինքն՝ գրքի ընտրությունն էլ ամենեւին պատահական չէ։

Գրախանութում ո՞ր բաժնում պետք է տեղադրել Լեոյի “Անցյալից” գիրքը։ Խիստ տեխնիկական ու աննշան թվացող այս հարցադրումը որպես պատկեր ընտրելով, պարզենք, թե ո՞րն է այսօրվա համար այս հատորի առաջնահերթ գործնական-կիրառական նշանակությունը։ Լեոն ասում է, որ հուշեր է գրում՝ շուրջ կեսդարյա ընդգրկումով։ Մեծ պատմաբանի ու գրական մշակի հուշերն ինքնին, կարող էր արդեն չափազանց հետաքրքրական լինել որպես հուշագրական ժանրի հուշարձան եւ դրվել գրականության բաժնում։ Սակայն այսօր դա չէ այս գրքի տեղը։
Լեոն ոչ միայն մեծ պատմաբան է, նաեւ իր ժամանակի քաղաքական կյանքի ակտիվ մասնակից եւ, որպես այդպիսին, չէր կարող չներկայացնել այդ կես դարի պատմությունն ըստ էության։ Ավելին, հենց դա է եղել նրա նպատակը. “Ես կտամ ձեզ ոչ թե անտարբեր ու անորոշ հիշողություններ, այլ կտամ քննական վերլուծական հիշողություններ”։ Նաեւ ավելացնում է. “Իմ  վերլուծությունները խիստ են, գուցե նույնիսկ անողորմ, ես ոչ ոքի չեմ խնայել։ Այդպես է նախեւառաջ այն պատճառով, որ ես երբեք ուրիշ կերպ գրել չեմ իմացել, երկրորդ, որովհետեւ այդպես է պահանջում միլիոնավոր մորթվածների հիշատակը...” (էջ 41)։ Այս խոսքերն այլ բան չեն, քան նույն միլիոնավոր մորթվածների արյան ու թարմ հիշատակի առջեւ պատմաբանի՝ ինքն իրեն տրված երդման նման մի բան. գրել ճշմարտությունը, միայն ճշմարտությունը, եւ ոչինչ բացի ճշմարտությունից։ Այսինքն, Լեոն, որպես հմուտ պատմաբան, այս գրքով տվել է մեր պատմության շատ կարեւոր կեսդարյա շրջանը՝ պատմելու համար ընթերցողին՝ “թե ինչպես էր, որ գրեթե կես դար առաջ Հայոց հարց ծնվեց եւ ինչպես էր, որ այդ հարցի հետեւանքով բնաջինջ եղավ թուրքահայ ժողովուրդը եւ իսպառ ջնջվեց Թուրքաց Հայաստան աշխարհագրական անունը” (էջ 40)։ Ասել է թե՝ հմուտ պատմաբանի գիրքը, որ կեսդարյա շրջանի անաչառ պատմությունն է ըստ էության, կարող է դրվել նաեւ պատմագիտության բաժնում։ Բայց այսօր նաեւ դա  չէ նրա տեղը։
Գրախանութի որ դարակում գրքի տեղի հարցը որոշելու համար, ելնելով վերոնշյալ՝ արդիականության, այսօրվա նրա գործնական նշանակության մեկնակետից, Լեոյի “Անցյալիցը” պետք է դնել քաղաքական, քաղաքագիտական գրականության բաժնում։ Ոչ թե որովհետեւ նա այս գրքում ներկայացնում է նաեւ ժամանակի հայ քաղաքական մտքի անսահման մեղկությունն ու թշվառությունը եւ դրա կարծանարար հետեւանքները։ Այլ այն պարզ պատճառով, որ, ցավոք, 100-150 տարի առաջվա հայ քաղաքական մտքի այդ մեղկությունն ու թշվառությունն այսօր էլ դեռ հաղթահարված չեն։ Այսօր էլ դեռ դրանք ապրում են, գործում են՝ շարունակելով ունենալ նորանոր կործանարար հետեւանքներ, սպառնալ նորանոր արհավիրքներով։ Ու, առաջին հերթին, հենց այս հանգամանքն է եղել նաեւ Լեոյի հատորի վերահրատարակման գաղափարը հղացողի առաջին շարժառիթը։

Մեծ Արհավարքից հետո, դրա ահավորության անմիջական ազդեցության տակ, ոմանք առաջին տարիներին փորձեցին բարդույթներից ազատված, իրատեսական հայացքով նայել անցած-դարձածին։  Հիսուն տարվա մեջ առաջին անգամ փորձեցին այդ ամենի մեջ փնտրել նաեւ մեր սխալներն ու մեղքերը։  Ցավոք, շատ կարճ տեւեց սթափության այդ շրջանը, իսկ նրանց գրածներն էլ քիչ անց, անտեսվելով կամ արգելվելով, դուրս եկան շրջանառությունից։ Դրանցից ամենահայտնին Հ. Քաջազնունու “Դաշնակցությունն անելիք չունի այլեւս” գիրքն է։ Դրանցից է նաեւ Լեոյի “Անցյալից”-ը՝ շատ ավելի համապարփակ ու փաստաշատ։
Լեոն նույն՝ Հայկական հարցին հաջորդող 50-ամյա շրջանի համար սեփական սխալների հարցադրումն է անում եւ այդ հարցին նվիրում ստվար մի հատոր։ Կենտրոնական խնդիրն այստեղ հայ քաղաքական մտքի չգոյության կամ դրա մեղկության ցուցադրումն է, դրանից ածանցված կամ դրա հետեւանք սահմռկեցուցիչ երեւույթներն ու իրողությունները։ Բնականաբար, նա դա անում է ո՛չ չարախնդորեն, առավել եւս՝ ո՛չ էլ կատարվածի մեջ մեղմացնելու համար Թուրքիայի անսակարկելի մեղքի բաժինը։ Դա անում է միայն մեկ նպատակով, որ թաղվի ու գերեզմանաքար դրվի քաղաքական մանկամտության ու իլյուզիաների վրա, որ դրանք մերժվեն իսպառ ու այլեւս երբեւէ չկրկնվեն. “Մեծ ճշմարտություններ են այսօր արձանացել պատմության հրապարակի վրա։ Նրանք դատաստան են անում։ Թող գոնե այդ ահռելի դատաստանը լինի շինարար ուժն այն ահռելի իլյուզիաների մեջ, որոնց փլատակների տակ թաղված է վերջին հիսնամյակի մեր համարյա ամբողջ պատմությունը” (42)։
Ահա Հայկական հարցի ծագումից մինչեւ Արեւմտահայաստանի լիակատար կործանում եւ Արեւելահայաստանի կեսի կորուստն ընկած հիսնամյակի համար տարբեր տեղերում ու առիթներով հայ քաղաքական մտքին նրա տված բնորոշումները. “քաղաքական անգրագիտություն”, “համբակային միամտության”, “անուղղելի ռոմանտիզմ”,  “երեխայական”, “քաղաքական մանկություն”, “քաղաքական ռոմանտիզմ”, “տղայական ռոմանտիզմ”, “տղայական անհեթեթություններ”, “երեխայական ձեռնարկություն”, “մանկամիտ քաղաքականություն” եւ այլն։ Բնորոշումներն ու գնահատականները վերաբերում են հիմնականում այդ շրջանում գործած “հեղափոխական” կազմակերպություններին, որոնք՝ “Ինչպիսի սկզբնական մեղքերի մեջ ծնվեցին, նույնպիսի մեղքերով էլ գնացին մինչեւ իրենց կատարյալ կործանումը” ( էջ 93)։ Գնահատականների համար Լեոն, որպես անսակարկելի մի չափանիշ կամ չափորոշիչ ընտրում է արդյունքը՝ քաղաքական գործունեություն կամ քայլ գնահատելու համար. “Պատվելով հանդերձ հերոսական անձնուրացությունն ամեն մի ազատագրական հեղափոխական շարժման մեջ՝ նայենք այն արդյունքներին, որոնք անհատական հերոսությունից ստացվում են մի ժողովրդի, մի մեծ դատի համար” (94)։ Իսկ այս դիտանկյունից հերոսը դառնում է հակահերոս, հերոսությունը՝ արկածախնդրություն, իսկ դրանց 50-ամյա շղթան համատարած աղետ ու կործանում։
Բայց միայն ռոմանտիզմի եւ երեխայության խնդիր չէր. երեխան անգամ, երբ մի անգամ ձեռքն այրում է կրակով, երկրորդ անգամ ձեռքը չի մեկնում։ Այս ամենը միայն քաղաքական ռոմանտիզմի, քաղաքական մտքի խեղճության արդյունք չէր, այլ նաեւ քաղաքական այլասերման։ Խնդիրը սահմռկեցուցիչ մի բանաձեւի մեջ էր, որ որդեգրել էին հեղափոխական կուսակցությունները “...հայ հեղափոխական կազմակերպությունները փառավորապես ապացուցված էին համարում իրենց ծրագրային կենտրոնական միտքը՝ հայկական հալածանքների ու կոտորածների միջոցով առաջ բերել եւրոպական միջամտություն” (122)։ Կոտորածը, բազմաթիվ դրվագներով, լիակատար իրականացավ, հետեւանքը՝ եւրոպական փրկարար միջամտությունը այդպես էլ չեղավ։ Բերված սահմռկեցուցիչ բանաձեւին ավելացնենք Լեոի հիշատակած եւս մի օրինակ Դաշնակցության ղեկավար Քրիստափոր Միքայելյանի խոսքից, որ վերաբերում է հայությանը. “Միեւնույն է, ձեզ առանց այդ էլ կոտորելու են, իսկ մենք չենք կարող հեղափոխություն չկատարել” (172)։ Ուրիշ ինչ կերպ կարելի է գնահատել վերոհիշյալ բանաձեւը եւ տասնյակ ու հարյուրավոր վավերական այլ դրվագներ ու փաստեր, որ բերվում են Լեոի գրքում։
Լեոն կարեւոր արձանագրումներ, հետեւություններ է անում, գնահատականներ տալիս երեւույթների եւ իրողությունների որոնք, մինչ այդ, եւ դրանից հետո էլ “տաբուի” տակ էին։ Նկատի ունենք մասնավորապես Հայկական հարցի ծագումն ու ընթացքը, ֆիդայություն երեւույթը, հեղափոխական կազմակերպությունների “հերոսությունները”, Առաջին համաշխարհայինի տարիներին հայ կամավորական շարժումը, Արեւմտյան Հայաստանում հրահրված ապստամբությունները, եւ այլն։ Թվում է, թե ակնհայտ այդ ճշմարտությունները աներկբա պետք է դրվեին հետագա գիտական անաչառ պատմագրության հիմքում, նպաստեին նաեւ իրատես քաղաքական մտքի առաջացմանը։ Սակայն դրանց վերաիմաստավորումը կամ ճշգրիտ գնահատականները պետք չէին, ավելին՝ վնասակար էին ինչպես գաղափարախոսականացված կոմունիստական պատմագրությանը, այնպես էլ նույնքան եւ ավելի գաղափարախոսականացված սփյուռքահայ պատմագրությանը։ Դրա համար էլ նրա գիրքը նույնպես մնաց արգելված ու չտարածված, եզակի օրինակներով, փակ ֆոնդերում։

Այո, մեզանում կենսունակ մնացին քաղաքական ցնորքները, եւ դա ամենեւին մեր ժողովրդի ու նրա անհատների մտավոր յուրահատկության կամ տկարամտության արգասիքը չէ։ Դրանում տարբեր ելակետերից, բայց նույնչափ շահագրգրռված են եղել մի կողմից՝ այն ուժը, որը հետագա տասնամյակներում իշխել են Հայաստանում, մյուս կողմից՝ այն ուժերը, որոնց համար այդ ցնորքները դարձել էին ու մնացին որպես անբարոյական բիզնեսի  առարկա։ Ոչ միայն իրատես քաղաքականության, այլեւ մարդկային բանականության, պարզ տրամաբանությանը հակոտնյա անտիքաղաքական այդ պատնեշը հնարավոր եղավ ճեղքել միայն 1988-90թթ Համաժողովրդական շարժմամբ, այդ Շարժման արժեքների վրա  հիմնված Հայկական անկախ պետականությամբ ու նրա ձեռքբերումներով։ Բայց անտիքաղաքական ցնորքներն  ամբողջությամբ չհաղթահարվեցին, դրանց վերապրուկները կարողացան ռեւանշի հասնել 1998-ին։  Հաջորդ տասնամյակում Հայաստանում ձեւավորվեց այսօրվա ազգակործան ավազակապետական համակարգը։ Ուստիեւ Լեոի հատորը, որ վաղուց պետք է կատարած լիներ հայ քաղաքական միտքը ցնորքներից, իսկ քաղաքական դաշտը՝ այլասերումից մաքրելու իր առաքելությունը ու ասօր դրվեր գրականության կամ պատմագրության գրադարակում, դեռ ամբողջությամբ պահպանում է իր քաղաքական արդիականությունը։ Դա այսօր նախ եւ առաջ քաղաքական իրատեսության դասագիրք է ՀՀ այսօրվա Քաղաքացու համար, որն, ահա, կրկին համաժողովրդական պայքարի է ելել՝ ազատվելու համար քաղաքական համբակության ու այլասերման լեռնացած նոր հետեւանքներից։

«Հայք», 28.02.2009 ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ


No comments:

Post a Comment