Գիրք՝ Հայաստանի Հանրապետության անկախության 25-ամյակի առթիվ

Հայաստանի Հանրապետության անկախության 25-ամյակի առթիվ Հայ ազգային կոնգրեսի եւ «Արմատ» ժողովրդավարության եւ քաղաքացիական հասարակության զարգացման կենտրոն հասարակական կազմակերպության ջանքերով լույս է ընծայվել փաստաթղթերի մի ժողովածու։ Գրքում ամփոփված փաստաթղթերը Հայաստանի անկախության ձեռքբերման պատմության ողնաշարը կազմող հիմնական վավերագրերն են (1988-1991 թթ.)։ Ստորեւ ներկայացնում ենք գիրքը պատրաստողների՝ Բաբկեն Արարքցյանի եւ Աշոտ Սարգսյանի ներածական «ԵՐԿՈՒ ԽՈՍՔԸ»

Անկախության օրը բոլոր ազգերի տոնացույցերում առաջինն է, ամենակարեւորը։

Հայաստանի անկախության օրը սեպտեմբերի 21-ն է. 25 տարի առաջ, 1991 թվականին այդ օրն է տեղի ունեցել Հայաստանի անկախության հանրաքվեն՝ արձանագրելով, փաստորեն, միաձայն դրական արդյունք։

Անկախության ձեռքբերումը ակտ չէր՝ արձանագրված սեպտեմբերի 21-ի հանրաքվեով ։ Այն շատ լուրջ ու պատասխանատու քաղաքական մի գործընթացի արդյունք էր՝ 1988 թվականից ծայր առած համաժողովրդական պայքարի՝ Ղարաբաղյան կամ Հայկական ժողովրդավարական շարժման օրակարգի գլխավոր հարցի լուծում։ Սեպտեմբերի 21-ը հանուն անկախության պայքարի այդ ընթացքի քաղաքական բարձրակետն էր։

Սույն ժողովածուի ամփոփած փաստաթղթերը Հայաստանի անկախության ձեռքբերման պատմության ողնաշարը կազմող հիմնական վավերագրերն են։

Անկախության հարցը Ղարաբաղյան շարժման առանցքագաղափար դարձավ այն բանից հետո, երբ Լեռնային Ղարաբաղի համար պայքարի առաջին 3-4 ամիսների ընթացքում պարզ դարձավ, որ ԽՍՀՄ պայմաններում խնդիրը դատապարտված է փակուղի մտնելու։ Շարժման՝ մայիսի վերջին ձեւավորված նոր ղեկավար մարմինը՝ Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտեն («Ղարաբաղ» կոմիտե), հարցի հետապնդման շարունակականության ապահովման ելքը տեսավ Ղարաբաղի խնդիրը ընդհանուր ժողովրդավարական խնդիրների վրա խարսխելու մեջ՝ ըստ էության, անկախության ձեռքբերման մեջ տեսնելով այդ ու ցանկացած այլ ազգային հարցի լուծման բանալին։

Հենց քաղաքական եզրահանգման այս հիմքի վրա է կառուցված Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտեի հեղինակած եւ 1988 թվականի օգոստոսի 19-ին հրապարակած «Հայոց համազգային շարժման ծրագիր» փաստաթուղթը, ինչը, որպես քաղաքական ծրագիր, աննախադեպ էր ոչ միայն խորհրդային տոտալիտար համակարգի պայմաններում, այլեւ հայ քաղաքական մտքի պատմության մեջ։ Դրանով միաժամանակ հռչակվեց Ղարաբաղյան համաժողովրդական շարժման քաղաքական կառույցի՝ Հայոց համազգային շարժման (ՀՀՇ) կազմավորումը։

Շարժման ու նրա ղեկավարության համար անկախության գաղափարը զանգվածների վրա ազդելու դեկլարատիվ գործիք չէր, այլ լրջագույն ու պատասխանատու խնդիր, որը չէր կարելի վտանգել ո՛չ շտապողականությամբ, ո՛չ էլ դանդաղելով։ ՀՀՇ վերոհիշյալ ծրագրում չի օգտագործվում «անկախություն» բառը։ Մյուս կողմից, սակայն, Ծրագիրը «գաղափարական սկզբունքների» տեսքով պարունակում էր անկախ պետականության բոլոր հիմնադրույթները։

Դեռ կոմունիստական իշխանության պայմաններում Շարժման ճնշման տակ Հայաստանի Գերագույն խորհուրդը ստիպված եղավ ընդունել տասնյակ որոշումներ, որոնք բխում էին ՀՀՇ ծրագրում արձանագրված խնդիրներից եւ անկախության տանող քայլեր էին ըստ էության։ Սույն ժողովածուում ընդգրկված են դրանցից մի քանիսը։

Խորհրդային Միությունում ծավալված ժողովրդավարական շարժումների մեջ Ղարաբաղյան շարժումը ոչ միայն առաջինն էր ժամանակագրորեն, այլեւ առաջամարտիկը, եւ այդպիսին մնաց (վերջին մեկուկես տարում արդեն որպես իշխանություն) ընդհուպ մինչեւ ԽՍՀՄ վախճանը 1991 թվականի դեկտեմբերին։

Քառամյա այս պայքարում Հայաստանի անկախության խնդիրը հետապնդող եւ անկախությունը կայացրած քաղաքական ուժը՝ Հայոց համազգային շարժումը, մերժեց հայ քաղաքական մտքի ավանդական պատկերացումները, երբեք չտրվեց ժողովրդահաճության գայթակղությանը, առաջնորդվելով իրատես քաղաքականությամբ։ Դրա շնորհիվ անկախության ճանապարհին կատարված քայլերն ու ընդունված որոշումները մի կողմից՝ ճշգրիտ հաշվարկի ու քաղաքական հետեւողականության, մյուս կողմից՝ երկրի ու ժողովրդի անվտանգության ու ապահովության մտահոգության հստակ դրսեւորումներ են։

Հրապարակվող փաստաթղթերը նաեւ այս պնդման ապացույցներն են։

Շուրջ երկու տարի Հայոց համազգային շարժումը հետեւողականորեն ու անմնացորդ ժողովրդավարական պայքարի շնորհիվ ոչ միայն միջազգային բարձր հեղինակություն էր վաստակել, այլեւ ամբողջությամբ փոխել էր հանրապետության հասարակական մթնոլորտը։ Դրա շնորհիվ է, որ 1990 թվականի մայիսին կայացած խորհրդարանական ընտրություններում այս քաղաքական ուժն անվիճելի հաղթանակի հասավ՝ վերջ դնելով կոմունիստական 70-ամյա իշխանությանը։

Հայոց համազգային շարժման իշխանության գալուց անմիջապես հետո, հաղթահարելով կենտրոնական իշխանության ճնշումներն ու սադրանքները, Հայաստանը գործում էր որպես փաստական անկախ պետություն՝ նաեւ օրենսդրորեն ամրապնդելով իր այդ կարգավիճակը։ 1990  թվականի օգոստոսի 23-ին Հայաստանի Գերագույն խորհուրդն ընդունեց «Հայաստանի անկախության մասին» հռչակագիրը, որով հայտարարվում էր «անկախ պետականության հաստատման գործընթացի սկիզբը»։ Դրան հաջորդեցին օրենքներն ու սահմանադրությունը Հռչակագրին համապատասխանեցնելու օրենքներ եւ որոշումներ։

Մինչեւ սեպտեմբերի 21-ի հանրաքվեի իրականացումը Հայաստանի նոր՝ ժողովրդավար իշխանությունը սառնասրտորեն ու ճշգրիտ հաշվարկներով կարողացավ հաջողությամբ հաղթահարել կամ շրջանցել արտաքին՝ խորհրդային կենտրոնի հարուցած մանր ու մեծ խոչընդոտները։ Նույն կերպ հնարավոր եղավ չեզոքացնել նաեւ ոչ պակաս վտանգավոր ներքին՝ կեղծ ազգայնականության, քաղաքական պոպուլիզմի վրա հենված ընդդիմացումներն ու խարդավանքները։

Հայաստանը ԽՍՀՄ հանրապետություններից միակն է, որ իր անկախությանը հասավ ԽՍՀՄ գործող օրենքներին եւ միջազգային չափանիշներին լրիվ համապատասխան, դրանով իսկ իրավական առումով անխոցելի դարձնելով այն։

Ժամանակագրական կարգով հրապարակվող փաստաթղթերը ցույց են տալիս այդ ճանապարհը, ինչպես նաեւ ցուցադրում են անկախության այդ գործընթացի բարձր քաղաքական որակն ու հարգը։

 «Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրի» ընդունումը, դրանով պաշտոնապես «անկախության գործընթացի սկիզբը» հայտարարելուց 558 օր հետո, 1992 թվականի մարտի 2-ին Հայաստանը, որպես անկախ պետություն, դարձավ Միավորված ազգերի կազմակերպության անդամ, եւ նրա Եռագույն դրոշը ծածանվեց միջազգային այդ կազմակերպության շենքի վրա։

http://www.ilur.am/news/view/55714.html