ՎԵՐԱԴԱՐՁ

Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ելույթների “Վերադարձ” ժողովածուի սույն առաջաբանում փորձ ենք արել ցույց տալ 2007թ. աշնանից սկսված եւ շարունակվող Համաժողովրդական շարժման յուրահատկությունները, գնահատել իրողությունները, ամփոփել կարեւոր արդյունքները։

2007թ. սեպ­տեմ­բե­րի 21-ին, Հայաս­տա­նի ան­կա­խու­թյան 16-րդ տա­րե­դար­ձի առի­թով “Ար­մե­նիա-Մա­րիոթ” հյու­րա­նո­ցի “Տիգ­րան մեծ” սրա­հում ըն­դու­նելություն էր կազ­մա­կեր­պել Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան Հիմ­նա­դիր-նա­խա­գահ Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նը։ 800 տե­ղա­նոց դահ­լի­ճը ոտ­քի վրա ֆի­զի­կա­պես կա­րո­ղա­ցավ տե­ղա­վո­րել հա­վաք­ված­նե­րի միայն մի մա­սի­ն՝ շուրջ 3000 հո­գու։ Ե­ղան օր­վան նվիր­ված մի քա­նի ելույթ­ներ, բա­րձ­րա­խո­սե­րը հա­վաք­վե­ցի­ն։ Կար­ծես ամեն ինչ ըն­թա­նա­լու էր հե­նց այն­պես, ինչ­պես 1998-ից ի վեր նմա­նօ­րի­նակ մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի ժա­մա­նակ. Նա­խա­գա­հը դրան մաս­նակ­ցե­լու էր առա­նց հրա­պա­րա­կային ելույ­թի, լոկ իր ներ­կայու­թյա­մբ ու ան­հա­տա­կան զրույց­նե­րո­վ։ Սա­կայն հինգ րո­պե ան­ց տեխ­նի­կան կրկին տե­ղա­դր­վե­ց։ 1998-ից հե­տո առա­ջին ան­գամ, ելույ­թի հա­մար խո­սա­փո­ղին մո­տե­ցավ Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նը։ Ա­նա­կն­կա­լը քա­րաց­րեց դահ­լի­ճը։ Քա­րա­ցած դահ­լի­ճը ան­բնա­կան պայ­թեց, երբ Նա­խա­գա­հն օր­վան պատ­շա­ճող մի քա­նի խոս­քից հե­տո ըստ էու­թյան բա­ցա­հայ­տեց տաս­նա­մյա իր “լռու­թյան ուխ­տը” խախ­տե­լու շար­ժա­ռի­թը՝ երկ­րում տի­րող իրա­վի­ճա­կին տված գնա­հա­տա­կա­նի հե­տե­ւյալ ձե­ւա­կե­րպ­մա­մբ. “...իշ­խա­նու­թյան վե­րից վար կո­ռում­պաց­ված, հան­ցա­գործ մի վար­չա­կա­զմ, որի հա­րա­բե­րու­թյուն­նե­րը կար­գա­վոր­վում են ոչ թե օրե­նք­նե­րով, ոչ թե ժո­ղո­վր­դի կամ­քով, ոչ թե քա­ղա­քա­կան երկ­խո­սու­թյա­մբ, այլ քրեա­կան աշ­խար­հի կա­նո­ններո­վ։ Լիո­վին մա­ֆիոզ, մին­չեւ վեր­ջին երան­գը ստ­րուկ­տու­րի­զաց­ված մի ռե­ժիմ, որը մեզ այ­սօր ար­դեն գլո­րել է եր­րո­րդ աշ­խար­հի նմանատիպ ռե­ժիմ­նե­րի շար­քը։ Այս իշ­խա­նու­թյան գոյա­տե­ւու­մը չի խոս­տա­նում, որ մե­նք կա­րող ենք երբեւէ դուրս գա­լ այս վի­ճա­կի­ց։ Ու­րե­մն՝ խն­դի­րն այս հա­մա­կար­գը կազ­մա­քան­դե­լն է, այս հա­մա­կար­գից ազատ­վե­լը”։

­Բո­լո­րը հաս­կա­ցան, որ դրա­նով Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նն ազ­դա­րա­րում է իր ՎԵ­ՐԱ­ԴԱՐ­ՁԸ. վե­րա­դար­ձը՝ գո­րծ­նա­կան, հրա­պա­րա­կային քա­ղա­քա­կա­նու­թյուն։ Հա­ջո­րդ պա­հին, ար­դեն ոչ միայն դահ­լի­ճում, այլեւ ամ­բո­ղջ երկ­րում բո­լո­րը հաս­կա­ցան, որ այս ելույ­թով, հեր­թա­կան նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թյան նա­խա­շե­մին, Հայաս­տա­նում որա­կա­պես նոր քա­ղա­քա­կան իրա­վի­ճակ է ստե­ղծ­վում։ Սա­կայն, ինչ­պես այդ, այն­պես էլ հա­ջո­րդ բո­լոր պա­հե­րին ոչ մե­կը չէր կա­րող պատ­կե­րաց­նել, թե ինչ­պի­սի իրա­դար­ձու­թյուն­նե­րի սկի­զբ է դր­վե­լու այդ ելույ­թո­վ։

­Դա­վա­դիր հե­ղա­շր­ջում­նե­րը, որ կա­րե­լի է իրա­կա­նաց­նել տաս­նյակ մարդ­կան­ցով, զին­ված կամ թավ­շյա հե­ղա­փո­խու­թյուն­նե­րը, որ կա­րե­լի է իրա­կա­նաց­նել հա­րյու­րա­վոր­նե­րով, ազ­գային-ա­զա­տագ­րա­կան պա­տե­րա­զմ­նե­րը, որ կա­րե­լի է իրա­կա­նաց­նել հա­զա­րա­վոր­նե­րով, կա­րող են ժա­մա­նա­կա­վո­րա­պես այս կամ այն կե­րպ փո­խել ժո­ղո­վր­դի պատ­մու­թյան ըն­թաց­քը։ Սա­կայն գո­րծ­նա­կա­նում ողջ ժո­ղո­վր­դի ընդ­գրկ­մա­մբ ծա­վալ­ված հա­մա­ժողո­վր­դա­կան շար­ժում­նե­րն են, որ ոչ միայն պատ­մու­թյան ըն­թա­ցք են փո­խում, այ­լեւ կեն­սու­նա­կու­թյան մեծ լի­ցք են հա­ղոր­դում, երի­տա­սար­դաց­նող ավիշ նե­րար­կում ազ­գին, ժո­ղո­վր­դին, եւ, ձե­ւա­վո­րե­լով որա­կա­պես նոր հասա­րա­կու­թյուն՝ կան­խար­գե­լում նրա ծե­րա­ցու­մը կամ այ­լա­սե­րու­մը։ 1988-1990 թվա­կան­նե­րի Ղա­րա­բա­ղյան կամ Հայ­կա­կան հա­մազ­գային ժո­ղո­վր­դա­վա­րա­կան շար­ժու­մից հե­տո բո­լո­րո­վին այլ որա­կի հա­սա­րա­կու­թյուն էր Հայաս­տա­նում՝ ար­մա­տա­պես տար­բեր­վող 70-80-ա­կան թվա­կան­նե­րի հա­սա­րա­կու­թյու­նի­ց։ Հա­սա­րա­կու­թյան այդ որա­կն էր, կա­մ՝ որա­կա­պես նոր այդ հա­սա­րա­կու­թյունն էր, որ հա­ջո­րդ տա­րի­նե­րին ոչ միայն կա­րո­ղա­ցավ իր ուսե­րին ան­նա­խա­դեպ ծա­նր բեռ կրել, ան­հաղ­թա­հա­րե­լի թվա­ցող խո­չ­ընդոտ­ներ հաղ­թա­հա­րել, այ­լեւ ոչ մե­կի մտ­քով չա­նց­նող հաղ­թա­նակ­նե­րի հաս­նե­լ։ Ան­գամ ժա­մա­նա­կի­ն՝ 1965-1966 թվա­կան­նե­րի ազ­գային-քա­ղա­քա­կան խն­դիր­նե­րի մաս­նա­կի մի պո­ռթ­կու­մը որա­կա­կան կա­րե­ւոր տե­ղա­շար­ժեր առա­ջաց­րեց հա­սա­րա­կու­թյան մե­ջ՝ նպաս­տե­լով խո­րհր­դային բռ­նա­պե­տու­թյան պայ­ման­նե­րում քայ­քայ­ված ու կազ­մա­լուծ­ված ազ­գային ինք­նա­գի­տակ­ցու­թյան վե­րա­կա­նգն­մա­նը­։

2008թ. նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թյուն­նե­րի նա­խա­շե­մին Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նի հրա­պա­րա­կային հայ­տը, որ պաշ­տո­նա­պես հն­չեց մոտ մեկ ամիս ան­ց՝ հոկ­տեմ­բե­րի 26-ին, այն ակն­հայ­տո­րեն շար­քային ընտ­րար­շա­վից վե­րա­ծե­լու էր հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան շա­րժ­մա­ն։ Դրա հա­մար հա­սու­նա­ցած էր օբյեկ­տիվ պայ­մա­նը՝ հա­մը­նդ­հա­նուր ատե­լու­թյան վե­րած­ված հա­մա­ժո­ղովրդա­կան դժ­գո­հու­թյու­նը վար­չա­խմ­բի նկատ­մա­մբ, ին­չին գու­մար­վում էր սուբյեկ­տիվ գոր­ծո­նը՝ Ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հի ան­ձով ներ­կայա­ցող փոր­ձա­ռու առաջ­նոր­դը։ Դույզն ինչ չն­սե­մաց­նե­լով 1965-1966, 1988-1990թթ. հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան շար­ժում­նե­րը, առա­նց երկմ­տե­լու պե­տք է խոս­տովա­նել, որ հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան այն շար­ժու­մը, որ ծայր առավ 2007թ. աշ­նա­նից ու շա­րու­նակ­վում է առ այ­սօր, իր բո­լոր չա­փո­րո­շիչ­նե­րով, մաս­նա­վո­րա­պես, հա­սու­նու­թյա­մբ, հե­տա­պն­դած բա­րձր­ քա­ղա­քա­կան խն­դիր­նե­րով եւ որա­կա­կան այլ հատ­կա­նիշ­նե­րով գե­րա­զան­ցում է նա­խո­րդ­նե­րի­ն։ Դույզն ինչ չն­սե­մաց­նե­լով, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ շատ բա­րձր գնա­հա­տե­լով այս Շա­րժ­ման քա­ղա­քա­կան ընտ­րա­նին կազ­մող ան­հատ­նե­րի, հայտ­նի քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րի կա­րե­ւո­րա­գույն վաս­տա­կն ու դե­րա­կա­տա­րու­թյու­նը, այ­դուա­մե­նայ­նիվ, պետք է ըն­դու­նել, որ Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նն էր, որ իր ելույթ­նե­րով ու գոր­ծու­նեու­թյա­մբ փո­թոր­կեց հա­սա­րա­կու­թյու­նը, դար­ձավ հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան այդ շա­րժ­ման խմո­րի­չն ու լո­կո­մո­տի­վը­։

Հա­սա­րա­կու­թյան եւ քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մա­սին գի­տու­թյուն­նե­րը նույն­պես ունեն իրե­նց օրե­նք­նե­րը, որո­նք չի կա­րե­լի ան­պա­տիժ խախ­տե­լ։ Օրի­նակ. խոր­հուրդ չի տր­վում բազ­մա­մա­րդ հան­րա­հա­վաք­նե­րում, ունկնդ­րի կող­մից ըն­կա­լե­լու հա­մար ուղե­ղի մեծ լա­րում պա­հան­ջող բա­րդ խն­դիր­նե­րի ման­րազ­նին վեր­լու­ծու­թյուն­ներ - դրա­նք ավե­լի հար­մար են եւ ըն­կա­լե­լի տպա­գիր տես­քո­վ։ Բազ­մա­մա­րդ հան­րա­հա­վաք­նե­րում խոր­հուրդ չի տր­վում եր­կա­րա­շունչ ելույթ­նե­ր՝ մար­դիկ ֆի­զի­կա­պես հոգ­նում են ոտ­քի վրա ու ձանձ­րա­նում նույն հռե­տո­րին եր­կար լսե­լով - այդ­պի­սի ելույթ­նե­րն ավե­լի հար­մար են դահ­լի­ճային պայ­ման­նե­րում։ Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նը հա­մար­ձա­կո­րեն խախ­տեց այդ օրենք­նե­րը. նրա հան­րա­հա­վա­քային բո­լոր ելույթ­նե­րը ամե­նա­բա­րդ խն­դիր­նե­րի ման­րազ­նին վեր­լու­ծու­թյուն­ներ են, յու­րա­քան­չյու­րը՝ 1-1,5 ժամ տե­ւո­ղու­թյա­մբ։ Ու, դրա­նով հան­դե­րձ, հա­րյուր հա­զա­րա­վոր մար­դիկ դրա­նք լսում են հա­մակ ուշադ­րու­թյա­մբ եւ հա­ջո­րդ հան­րա­հա­վա­քին շտա­պում՝ հատ­կա­պես նրա հա­ջոր­դը ելույ­թը լսե­լու հա­մա­ր։ Նույն՝ հա­սա­րա­կու­թյան ու քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մա­սին գի­տու­թյուն­նե­րը խոր­հուրդ են տա­լիս եր­բե­մն դի­մել նաեւ ժո­ղո­վր­դա­հաճ մե­թոդ­նե­րի, եր­բե­մն տուրք տալ զա­նգ­ված­նե­րի տրա­մադ­րու­թյա­նը։ Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նը բազ­մի­ցս հիմ­նա­վո­րա­պես խախ­տել է նաեւ այս օրե­նք­նե­րը։ Ընդ­հան­րա­պես մեր­ժե­լով ժողովր­դա­հա­ճու­թյու­նը, նա հա­ճախ հան­դես է եկել “հիաս­թա­փեց­նող” ելույթ­նե­րո­վ՝ առա­ջար­կե­լով կտ­րուկ ու ան­սպասե­լի շր­ջա­դար­ձե­ր։ Եւ, այ­դու­ա­մե­նայ­նիվ, նրա նկատ­մա­մբ ամե­նա­փո­քր չա­փով չի նվա­զել վս­տա­հու­թյու­նը, չի լս­վել որե­ւէ տր­տունջ։ Ո՞րն է նրա նկատ­մա­մբ ժո­ղո­վր­դի՝ ոչ թե ան­վե­րա­պահ, այլ ան­նա­հա­նջ լայ­նա­ցող ու խո­րա­ցող քա­ղա­քա­կան վս­տա­հու­թյան գա­ղտ­նի­քը։ “Անբնա­կան” այս երե­ւույ­թը վար­չա­խմ­բի ներ­կայա­ցու­ցիչ­նե­րը ինչ-որ պա­հի փոր­ձե­ցին բա­ցատ­րե­լ՝ Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նի դեմ հա­րու­ցե­լով զա­նգ­վա­ծային հիպ­նո­սի, կա­խար­դան­քի, մա­րդ­կա­նց “հո­գե­խան­գար­ման” հա­սց­նե­լու միջ­նա­դա­րյան ինկ­վի­զի­ցիայի մե­ղադ­րա­նք։ Կախար­դան­քը, իրոք, կա, բայց ոչ որ­պես մե­ղք, այլ որ­պես բա­ցա­ռիկ մի շնորհ՝ հի­մն­ված Նա­խա­գա­հի՝ քա­ղա­քա­կան ու պե­տա­կան գո­րծ­չի հա­րս­տա­գույն փոր­ձի, նա­խան­ձե­լի բազ­միմա­ցու­թյան, լայն մտա­հո­րի­զո­նի, բա­րձր ին­տե­լեկ­տի, խո­րա­թա­փա­նց վեր­լու­ծա­կան մտ­քի, իրա­վի­ճա­կի զար­կե­րա­կը ճշգ­րիտ զգա­լու, ամե­նա­բա­րդ խն­դիր­նե­րը պա­րզ ու դյու­րըն­կալ ներ­կա­յացնե­լու ու հս­տակ բա­նա­ձե­ւե­լու կա­րո­ղու­թյան եւ, այս ամե­նի հետ, ամենա­կա­րե­ւո­րը՝  ժո­ղո­վր­դի հետ մին­չեւ վե­րջ ան­կե­ղծ լի­նե­լու իր ան­սա­սան սկզ­բուն­քի հա­մա­տեղ­ման վրա­։

­Հե­նց սկզ­բից չէ, որ հա­մը­նդ­հա­նուր ու ան­վե­րա­պահ էր հա­սա­րա­կու­թյան ոգե­ւո­րու­թյունն ու կո­ղմ­նո­րո­շու­մը։ Ամ­բո­ղջ 10 տա­րի լռել էր Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան Հիմ­նա­դիր-նա­խա­գա­հը։ Ճի­շտ է՝ դրա­նով իսկ մեծ ինտ­րիգ էր ստե­ղծ­վե­լ։ Սա­կայն նաեւ ամ­բո­ղջ 10 տա­րի ավա­զա­կա­պե­տա­կան ռե­ժի­մի ճար­տա­րա­պետ­նե­րի ու կա­մա­կա­տար­նե­րի, մե­ղմ ասած, քն­նա­դա­տու­թյան թիվ մեկ թի­րա­խն էր եղել նա։ Ոչ միայն եթե­րով ու մա­մու­լով, այլեւ ընդ­հուպ ուսում­նա­կան ձեռ­նա­րկ­նե­րի մա­կար­դա­կով աղա­վաղ­վել, գլխի­վայր էր շրջ­վել Ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հի իշ­խա­նու­թյան տա­րի­նե­րի ողջ պատ­մու­թյու­նը։ Յու­րաց­վել էին “ան­տե­ր” մնա­ցած հաղ­թա­նակ­նե­րն ու հա­ջո­ղու­թյուն­ները, որ, ըստ պատ­մու­թյան նոր խմ­բա­գիր­նե­րի, տե­ղի էին ունե­ցել նրա կամ­քին հա­կա­ռակ, մի­նչ­դեռ նույն տա­րի­նե­րի բո­լոր դժ­վա­րու­թյուն­նե­րը բա­րդ­վել էին նրա վրա՝ որ­պես դրա­նց միակ պա­տաս­խա­նա­տու։ Հա­զար ան­գամ կրկն­ված սու­տը, կեղ­ծի­քը, ընդ­հուպ զա­վեշ­տի մա­կար­դա­կի վե­րագ­րում­նե­րը որ­պես իրո­ղու­թյուն նս­տել էր շա­տե­րի ուղե­ղում։ Մեկ-եր­կու հրա­պա­րա­կային ելույ­թով, գոր­ծի դնե­լով ժո­ղո­վր­դի հետ ան­կե­ղծ խո­սե­լու իր հիմ­նա­կան զեն­քը, Լե­ւոն Տեր­-Պետ­րո­սյա­նը հա­լեց­րեց այդ սառ­ցե պատ­նեշը­։

Այս գր­քում ամ­փոփ­ված հան­րա­հա­վա­քային ելույթ­նե­րը նա­խա­պատ­րաստ­վել են գրա­վոր. դրան­ցից յու­րա­քան­չյու­րի պատ­րա­ստ­ման վրա հե­ղի­նա­կն իրեն հա­տուկ բծա­խնդ­րու­թյա­մբ աշ­խա­տել է 2-3 շա­բա­թ։ Ե­լույթ­նե­րից յու­րա­քան­չյու­րը բա­վա­րա­րում է մի քա­նի պար­տա­դիր պայ­ման միա­ժա­մա­նակ։ Ա­ռա­ջի­նը՝ հա­վաս­տիու­թյունն ու ստուգ­ված փաս­տե­րի վրա խա­րսխ­ված լի­նե­լն է, ինչն ապա­հո­վում է դրանց գի­տա­կա­նու­թյու­նը։ Ե­լույթ­ների բազ­մա­թիվ է­ջեր պար­զա­պես կա­րող են զար­դա­րել նույն թե­մայով ցան­կա­ցած ակա­դե­միա­կան գի­տա­կան աշ­խա­տու­թյուն։ Տաս­նյակ այդ ելույթ­նե­րից եւ ոչ մե­կի որե­ւէ թեզ կամ փա­ստ նրա ընդ­դի­մա­խոս­նե­րն այդ­պես էլ չփոր­ձե­ցին ըստ էու­թյան վի­ճար­կե­լ։ Երկ­րոր­դը՝ խն­դիր­նե­րի ու հար­ցադ­րում­նե­րի ար­դիա­կա­նու­թյու­նը ու գնա­հա­տա­կան­նե­րի հա­մո­զիչ լի­նե­լն է, ինչն ապա­հո­վում է ելույթ­նե­րի ան­խա­ռն քա­ղա­քա­կան բնույ­թը՝ ան­կախ թե­մա­տի­կայի­ց։ Եր­րոր­դը՝ ինչ­պես յու­րա­քան­չյուր ելույթ առան­ձին իր ներ­սում, այն­պես էլ բո­լո­րը միա­սին որ­պես ամ­բող­ջու­թյուն, ունեն ասե­լի­քի հս­տակ հա­մա­կա­րգ­վա­ծու­թյուն ու ներ­քին ան­թե­րի տրա­մա­բա­նա­կան կա­պ։ Չոր­րոր­դը՝ բազ­մա­հաս­ցեա­կա­նու­թյունն է. հիմ­նա­կան հաս­ցեա­տե­րե­րը երե­քն են՝ Հայաս­տա­նի ժո­ղո­վուրդն իր բո­լոր խա­վե­րով, գոր­ծող իշ­խա­նու­թյու­նը, ապա՝ մի­ջազ­գային հան­րու­թյու­նը կամ ար­տա­քին աշ­խար­հը։ Եւ վեր­ջա­պես հին­գե­րոր­դը՝ խոս­քի որա­կն է. ոմա­նք խոս­տո­վա­նում են, որ գա­լիս են հան­րա­հա­վա­քի՝ պար­զա­պես գե­ղե­ցիկ ու գրա­գետ հայե­րեն խո­սք լսե­լու հա­ճույքն ստա­նա­լու հա­մար նաե­ւ։ Նրա ելույթ­նե­րի նկատ­մա­մբ հա­սա­րա­կա­կան իրա­կան պահան­ջար­կը չբա­վա­րար­ված մնաց ան­գամ այն բա­նից հե­տո, երբ դրա­նք հան­րա­հա­վա­քից ան­մի­ջա­պես հե­տո ամ­բող­ջու­թյա­մբ հրա­պա­րա­կում էին միա­ժա­մա­նակ մի քա­նի թեր­թեր, տե­ղա­դր­վում էին ին­տեր­նե­տում, մի քա­նի տաս­նյակ հա­զար տի­րա­ժով տա­րած­վում տե­սաս­կա­վա­ռակ­նե­րով ու նույն­քա­ն՝ առան­ձին գր­քույկ­նե­րո­վ։ Ար­տա­քին աշ­խար­հի նույն­պի­սի պա­հան­ջար­կը բա­վա­րա­րե­լու հա­մար դրա­նք ան­մի­ջա­պես թա­րգ­ման­վում եւ տա­րած­վում էին նաեւ ռու­սե­րեն եւ ան­գլե­րե­ն։ Դժ­վար է հայ իրա­կա­նու­թյան մեջ ցույց տալ ոչ միայն քա­ղա­քա­կան, այլեւ ցան­կա­ցած այլ աս­պա­րե­զում ու ժան­րում մտա­վոր ար­տադ­րան­քի որե­ւէ նմուշ, որն իր ժա­մա­նա­կին եւ կամ հե­տո նման պա­հան­ջա­րկ է ունե­ցե­լ։­

Ո­րո­՞նք են այն ար­դյունք­նե­րը, որ ունե­ցավ Հայաս­տա­նի Հիմ­նա­դիր-նախա­գա­հի գլ­խա­վո­րած հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան շար­ժու­մը։ Թող տա­րօ­րի­նակ չհն­չի, սա­կայն այդ ար­դյունք­նե­րն այ­սօր իրե­նց նշա­նա­կու­թյա­մբ պատ­մա­կա­նո­րեն նույ­նար­ժեք, գու­ցե նույ­նի­սկ ինչ-որ իմաս­տով ավե­լին են, քան, եթե 2008թ. տե­ղի ունե­ցած լի­ներ սո­վո­րա­կան մի նա­խը­նտ­րա­կան պայ­քար եւ փե­տր­վա­րի 19-ին ավա­րտ­վեր Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նի բնա­կա­նոն հաղ­թա­նա­կո­վ։ Կա­րե­ւոր այն խն­դիր­նե­րը, որ պե­տք է լուծ­վեին այդ հաղ­թա­նա­կից հե­տո, լուծ­վե­ցին ու շա­րու­նակ­ում են լուծ­վել հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան շարժ­ման այս ըն­թաց­քում։

­Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նը 2007թ. հոկ­տեմ­բե­րի 26-ի հե­նց առա­ջին ելույ­թով բա­ցա­հայ­տեց Հայաս­տա­նում ձե­ւա­վոր­ված ռե­ժի­մի “ա­վա­զա­կա­պե­տա­կան” բնույ­թը, դրա “ա­նա­տո­միան եւ մե­խա­նի­կան”։ Ո՛չ այս որա­կու­մը, ո՛չ էլ քիչ ավե­լի ուշ վար­չա­խմ­բին տր­ված “թա­թար-մոն­ղո­լա­կան խա­նու­թյուն” բնո­րո­շու­մը պար­զա­պես նսեմացուցիչ գնա­հա­տա­կան­ներ ու այ­պա­նա­նք չէին (ինչ­պես դա ըն­կա­լե­ցին նրա հա­կա­ռա­կո­րդ­նե­րը), այլ հա­րուստ փաս­տա­կան նյու­թի վրա գի­տա­կան բծա­խնդ­րու­թյա­մբ ցու­ցա­դր­ված քա­ղա­քա­կան իրողու­թյուն­նե­ր։ Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նն առա­ջին ան­գամ հա­սա­րա­կու­թյա­նը ներ­կայաց­րեց Հայաս­տա­նում 1999թ. հոկ­տեմ­բե­րի 27-ից հե­տո ու դրա հե­տե­ւան­քով ար­մա­տա­վոր­ված ռե­ժի­մի իրա­կան ու հա­մա­կող­մա­նի պատ­կե­րը՝ կա­ռուց­ված­քային ման­րա­մաս­նե­րով ու գոր­ծառ­նա­կան ամ­բող­ջա­կա­նու­թյա­մբ։ Միա­ժա­մա­նակ նա, ըստ էու­թյան, նաեւ ազ­դա­րա­րեց իր հե­տա­պնդած քա­ղա­քա­կան խն­դի­րը, այն է՝ ավա­զա­կա­պե­տու­թյան կազ­մա­քան­դում ու “Ավ­գյան ախոռ­նե­րի մաք­րում”։ Այլ խոս­քո­վ՝ սահ­մա­նադ­րա­կան կար­գի վե­րա­կա­նգ­նում, օրեն­քի եւ իրա­վուն­քի գե­րիշ­խա­նու­թյան հաս­տա­տում, մար­դու իրա­վունք­նե­րի ու ազա­տու­թյուն­նե­րի ապա­հո­վում, մի­նչ այդ կա­տար­ված ապօ­րի­նու­թյուն­նե­րի հե­տե­ւա­նք­նե­րի վե­րա­ցում եւ այլն։ Հար­ցադ­րումն ան­մի­ջա­պես հի­մք դրեց այն ջր­բա­ժա­նին, որի մի կող­մում հա­վաք­վե­ցին վար­չա­խմ­բի պահ­պան­մա­մբ շա­հա­գր­գիռ ուժե­րը՝ ան­կախ իրե­նց հրա­պա­րա­կային քա­ղա­քա­կան հռե­տո­րա­բա­նու­թյու­նից, մյուս կող­մում՝ իր ազգային, մա­րդ­կային ու քա­ղա­քա­ցիա­կան պատ­վա­խնդ­րու­թյա­նը նա­խան­ձա­խն­դիր մար­դի­կ՝ հա­սա­րա­կու­թյան մե­ծա­գույն մա­սը­։

­

Ըն­դա­մե­նը երեք-չորս ամ­սում, նե­րա­ռյալ 2008-ի նա­խա­գա­հա­կան ընտ­րու­թյուն­նե­րը, դրան հա­ջոր­դած շուր­ջօ­րյա հան­րա­հա­վաք­նե­րը, որ ընդ­հատ­վե­ցին վար­չա­խմ­բի կազ­մա­կեր­պած մար­տի­մե­կյան հան­ցա­գո­րծ ջար­դով ու արյու­նոտ սպան­դով, վե­րջ­նա­կա­նա­պես հս­տա­կեց­րե­ցին այդ ջր­բա­ժա­նը։ Ի սկզ­բա­նե շատ լավ հաս­կա­նա­լով, որ իրե­նց հիմ­նած ռե­ժի­մը հան­դի­պե­լու է հա­սա­րա­կու­թյան լայն շեր­տե­րի դի­մադ­րու­թյա­նը, ավա­զա­կա­պե­տու­թյան “հիմ­նա­դիր հայ­րե­րը” մշա­կել ու հա­ջո­ղու­թյա­մբ գոր­ծադ­րում էին այդ դի­մադ­րու­թյու­նը հաղ­թա­հա­րե­լու կամ շր­ջան­ցե­լու մի շա­րք մե­թոդ­նե­ր։ Դրան­ցից մե­կն ուղ­ղա­կի կամ միջ­նոր­դա­վոր­ված ընտ­րա­կա­շա­ռքն էր, որը, սա­կայն, մի կող­մի­ց՝ ծախ­սա­տար էր, մյուս կող­մի­ց՝ սկզ­բուն­քային ընտ­րա­զա­նգ­վա­ծի էա­կան մի մաս պար­զա­պես չէր տր­վում դրա­ն։ Ա­հա հե­նց այս մա­սի հար­ցե­րը լու­ծե­լու հա­մար է, որ մտահ­ղաց­վել էր կե­ղծ ընդ­դի­մու­թյան դա­վա­դիր հա­մա­կար­գը։ Այն ար­դեն մի քա­նի ան­գամ հա­ջո­ղու­թյա­մբ գոր­ծա­դր­վել էր, եւ պե­տք է խոս­տո­վա­նել, փայ­լուն քն­նու­թյուն բռ­նել, սա­կայն, ըստ էու­թյան եւ ամ­բող­ջու­թյա­մբ չէր բա­ցա­հայտ­վե­լ։ Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նի դրած հս­տակ ջր­բա­ժա­նը, Հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան շարժ­ման ար­մա­տա­կա­նու­թյունն ու թա­փը մին­չեւ վե­րջ բա­ցա­հայ­տե­ցին սե­փա­կան ժո­ղո­վրդի դեմ կրկն­վող այս դա­վադ­րու­թյու­նը։ Մի վեր­ջին ան­գամ ծա­ռայե­լով վար­չա­խմ­բի­ն՝ ոչն­չա­ցավ ավա­զա­կա­պե­տա­կան ռե­ժի­մի պահ­պան­ման շատ կա­րե­ւոր “ի­նս­տի­տուտ­նե­րից” մե­կը՝ կե­ղծ, ծախ­ված կամ գրպա­նային ընդ­դի­մու­թյան հա­մա­կար­գը։ Ձեռ­նա­սուն ու հաս­տի­քային “ընդ­դի­մա­դիր գոր­ծիչ­նե­րի” մի ամ­բո­ղջ շքախումբ խայ­տա­ռակ ձե­ւով նետ­վեց քա­ղա­քա­կան աղ­բա­նո­ց՝ ար­ժա­նա­նա­լով հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան ար­գա­հա­տան­քի, իսկ նրա­նց անուն­նե­րը փոք­րա­տա­ռով՝ ստո­րաց­նող բնու­թագ­րի­չի, ­հայ­հոյա­կան խոս­քի վե­րած­վե­ցին։ Այն­քան կա­տա­րյալ էր այդ հա­մա­կար­գի փլու­զու­մը, որ առ այսօր, վար­չա­խմ­բի բո­լոր փո­րձ­երը՝ ինչ-որ կե­րպ վե­րա­կա­նգ­նել իր զի­նա­նոցի ջախ­ջախ­ված թան­կար­ժեք այս մի­ջո­ցը՝ մնում են ապար­դյուն։

­Վար­չա­խումբն ի սկզ­բա­նե իշ­խա­նու­թյան եկավ ժո­ղո­վր­դի մե­ծա­գույն մա­սի ընդ­դի­մաց­ման պայ­ման­նե­րում։ Ռ. Քո­չա­րյա­նը իր իշ­խա­նու­թյու­նը հաս­տա­տել ու պահ­պա­նել էր ոչ միայն ոտ­նա­հա­րե­լով Սահ­մա­նադ­րու­թյու­նը, այ­լեւ եր­կի­ցս խլե­լով նա­խա­գա­հա­կան աթո­ռը այդ պաշ­տո­նում ակն­հայտ ընտր­ված Կա­րեն Դե­միր­ճյա­նից, ապա՝ Ստե­փան Դե­միր­ճյա­նի­ց։ Նույն կե­րպ էին իրա­կա­նա­ցել նաեւ խո­րհր­դա­րա­նա­կան ու մյուս ընտ­րու­թյուն­նե­րը, հան­րաք­վե­նե­րը։ Ոչ լե­գի­տիմ իշ­խա­նու­թյու­նը դար­ձել էր քա­ղա­քա­կան կյան­քի նո­րմ, իսկ տասը տա­րի դրա դեմ պայ­քա­րած հա­սա­րա­կու­թյու­նը, կար­ծես, ար­դեն հու­սա­հատ­վել ու հա­մա­կե­րպ­վել էր։ Վար­չա­խմ­բի հե­տե­ւո­ղա­կան ու նպա­տա­կա­դիր ջան­քե­րի շնոր­հիվ ոչն­չաց­վել էր երկ­րի քա­ղա­քա­կան դաշ­տը, այ­լա­սեր­վել քա­ղա­քա­կան պայ­քա­րի էու­թյու­նը, քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ, քա­ղա­քա­կան խն­դիր հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րը։ Հս­կայա­կան, բա­ռիս բուն նշանա­կու­թյա­մբ տգետ մի զա­նգ­ված էր հա­վաք­վել Ազ­գային ժո­ղո­վում, այն­քան տգետ, որ հա­ճախ բո­ղո­քում էին այս­տեղ քն­նա­րկ­վող հար­ցե­րի, ընդ­հուպ՝ Սահ­մա­նադրու­թյան, “քա­ղա­քա­կա­նա­ցու­մից”։ Նույն­պի­սի մի զա­նգ­ված նշա­նակ­վել էր պե­տա­կան կա­րե­ւո­րա­գույն քա­ղա­քա­կան պաշ­տոն­նե­րի, որոնք օրու­մեջ հայ­տա­րա­րում էին, թե իրե­նք քա­ղա­քա­կա­նու­թյա­մբ չեն զբաղ­վում։ Իսկ իրենց քա­ղա­քա­կան ու պե­տա­կան գոր­ծիչ­ներ հոր­ջոր­ջող­նե­րը պար­զա­պես ան­պատ­վում, հա­սա­րա­կու­թյան աչ­քում ան­վա­նար­կում, ծաղրու­ծա­նա­կի առար­կա էին դա­րձ­նում այդ հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րը։ Տեր-Պետ­րոսյանին հա­ջող­վեց վե­րջ տալ այս խեղ­կա­տա­կու­թյա­նը, քայլ առ քայլ ու հե­տե­ւո­ղա­կա­նո­րեն մաք­րել քա­ղա­քա­կան դաշ­տի “Ավ­գյան ախոռ­նե­րը”, վե­րա­կա­նգ­նել իրա­կան քա­ղա­քա­կան ար­ժե­հա­մա­կար­գը։ Նրա ան­ձով եւս մեկ ան­գամ մա­րմ­նա­ցած իրա­կան քա­ղա­քա­կան ու պե­տա­կան գո­րծ­չի կեր­պա­րը վե­րա­կա­նգ­նեց, վերած­նեց այ­լա­սեր­ված քա­ղա­քա­կան հաս­կա­ցու­թյուն­նե­րն ու դրա­նց հա­սա­րա­կա­կան ըն­կա­լու­մը։ Նա դար­ձավ քա­ղա­քա­կան ու պե­տա­կան գո­րծ­չի այն չա­փօ­րի­նա­կը, որն ան­հույս փոք­րու­թյան ու աննշա­նու­թյան մատ­նեց այդ­պի­սին հա­մար­վե­լու հա­վակ­նող իշ­խա­նա­կան ու նրա սպա­սար­կու տաս­նյակ գոր­ծա­մոլ­նե­րի։ Նա հե­տե­ւո­ղա­կա­նո­րեն կա­րո­ղա­ցավ ստի­պել վար­չա­խմ­բին մտ­նել պայ­քա­րի քա­ղա­քա­կան դա­շտ, որ­տեղ եւ ի ցույց հա­նեց նրա սնանկու­թյու­նը։ Հե­նց այս՝ քա­ղա­քա­կան դաշ­տում վերա­հաս ու խայ­տա­ռակ պար­տու­թյու­նից խու­սա­փե­լու հա­մար էր, որ վար­չա­խում­բը դի­մեց դե­ռե­ւս իր կո­կոր­դում մնա­ցած ամե­նա­բիրտ ընտ­րա­խախ­տում­նե­րին, ապա նաեւ մար­տի­մե­կյան ոճ­րա­գոր­ծու­թյա­նը­։

­Հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան շար­ժու­մը մի իս­կա­կան բաց հա­մալ­սա­րան էր, քա­ղա­քա­կան ու քա­ղա­քա­ցիա­կան բա­րձ­րա­գույն կր­թու­թյան մի իրա­կան կա­ճառ։ Ա­մեն մի հան­րա­հա­վա­քից հե­տո մար­դիկ հե­ռա­նում էին իմա­ցու­թյուն­նե­րի հս­կայա­կան ու թան­կար­ժեք մի բե­ռով, հույ­սի, հա­վա­տի ու ինք­նա­հաս­տատ­վա­ծու­թյան զգա­ցու­մո­վ։ Հան­րա­հա­վաք­նե­րում վե­րջ­նա­կա­նա­պես վե­րա­կա­նգն­վեց, մեջ­քը շտ­կեց Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյա­ն՝ նա­խո­րդ տաս­ն­ամյա­կում նվաս­տա­ցած, կքած, հու­սա­խաբ­ված ու հու­սա­լք­ված ազատ ու ար­ժա­նա­պա­տիվ քա­ղա­քա­ցի­ն։ Փե­տր­վա­րի 21-29-ին Ա­զա­տու­թյան հրա­պա­րա­կում ան­ցկաց­րած ազա­տու­թյան տո­նա­հան­դե­սի նման­վող շուր­ջօ­րյա հան­րա­հա­վաք­նե­րի ամեն մի մաս­նա­կից հա­զիվ-թե հա­մա­ձայ­նի իրե­նց բո­վան­դա­կային հա­գեց­վա­ծու­թյա­մբ ու ար­ժե­քով բա­ցա­ռիկ այդ օրե­րից մե­կը փո­խա­նա­կել իր ապրած նա­խո­րդ տա­րի­նե­րից որե­ւէ մե­կի հե­տ։ Այդ օրե­րին Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նը օրը մի քա­նի ելույթ էր ունե­նում եւ բո­լո­րի հետ գի­շե­րում հրապա­րա­կում։ Հե­նց այդ օրե­րի­ն՝ փե­տր­վա­րի 26-ին, գրա­նց­վեց Շա­րժ­ման բա­րձ­րա­կե­տը. Հան­րա­պե­տու­թյան հրա­պա­րա­կից Ս. Սա­րգ­սյա­նի՝ այդ­տեղ ստի­պո­ղա­բար հա­վա­քած “հա­կա­հան­րա­հա­վա­քը”, ճեղ­քե­լով ոս­տի­կա­նա­կան պատ­նե­շը, Հյու­սի­սային պո­ղո­տայով գե­տի նման հո­սեց դե­պի Ա­զա­տու­թյան հրա­պա­րա­կ։ Տե­սա­րա­նը խո­րհր­դան­շա­կան էր՝ բռ­նու­թյու­նից փա­խուստ դե­պի ազա­տու­թյուն։ Տե­սա­րա­նը նաեւ առար­կայա­կան էր՝ Ա­զա­տու­թյան հրա­պա­րա­կը վե­րած­վել էր մի հս­կայա­կան քվեա­տու­փի, որ­տեղ շուրջ կես մի­լիոն քա­ղա­քա­ցի­ներ ցր­տա­շունչ այդ օրը իրե­նց քվեն էին բե­րել Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նի­ն՝ այս ան­գամ ար­դեն ան­ձնա­կան ներ­կայու­թյա­մբ։ Այս­տե­ղ՝ Ա­զա­տու­թյան հրա­պա­րա­կի շուր­ջօ­րյա հան­րա­հա­վաք­նե­րում թրծվեց այն նոր, որա­կա­պես նոր քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թյան կես մի­լիո­նա­նոց մի­ջու­կը, որը եւ ան­դառ­նա­լիո­րեն կան­խո­րո­շեց Շա­րժ­ման շա­րու­նա­կա­կա­նու­թյունն ու ռե­ժի­մի դա­տա­պա­րտ­վա­ծու­թյու­նը։ Ա­սել է թե՝ “Ավ­գյան ախոռ­նե­րը” մաք­րե­լու եւ Հայաս­տա­նում ար­ժա­նա­պա­տիվ կյան­քով ապ­րող, բռ­նա­տի­րու­թյուն չհան­դուր­ժող քա­ղա­քա­ցիա­կան հա­սա­րա­կու­թյան ձե­ւա­վոր­ման այն խն­դի­րը, որ խոս­տա­նում էր լու­ծել ՀՀ Հիմ­նա­դիր-նախա­գա­հը, իր երկ­րորդ մա­սով այ­լե­ւս փա­ռա­վո­րա­պես լուծ­ված է, ին­չից հե­տո առա­ջին մա­սի լու­ծու­մը կան­խո­րոշ­ված է, ըն­դա­մե­նը ժա­մա­նա­կի ու քա­ղա­քա­կան տեխ­նո­լո­գիայի հա­րց։

Սկզ­բում թվում էր, թե վար­չա­խմ­բի դեմ քա­ղա­քա­կան պայ­քա­րի ողջ ծան­րու­թյու­նը ընկ­նե­լու է “հին գվար­դիայի”՝ 1988-ի սե­րն­դի վրա։ Ե­րի­տա­սար­դու­թյան նկատ­մա­մբ վե­րա­պահ վե­րա­բեր­մունքն իր հիմ­քե­րն ուներ. վար­չա­խմ­բի կող­մից հե­տե­ւո­ղա­կա­նո­րեն ստե­ղծ­ված քաղ­քե­նիա­կան, գլ­խի­վայր շրջ­ված ար­ժե­քային հա­մա­կար­գի, հո­ռի օրի­նակ­նե­րի մթ­նո­լոր­տը, թվում էր, թե ամե­նից շատ պե­տք է ազ­դած լի­նի ան­հա­մե­մատ ան­պա­շտ­պան, ավե­լի հեշ­տու­թյա­մբ գայ­թակ­ղու­թյան տր­վող երի­տա­սար­դու­թյան վրա։ Շա­րժ­ման ըն­թաց­քում, այս առու­մով, տե­ղի ունե­ցավ մի իրա­կան հրաշք։ Ե­րի­տա­սար­դու­թյու­նը, ու, մաս­նա­վո­րա­պես, ուսա­նո­ղու­թյու­նը, շատ արագ ընդ­գրկ­վեց Հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան շա­րժ­ման մե­ջ՝ իր տե­սա­կա­րար կշռով դառ­նա­լով նրա ամե­նա­կա­րե­ւոր բա­ղադ­րի­չը։ Եւ դա ոչ միայն հան­րա­հա­վաք­նե­րին ու եր­թե­րին մաս­նակ­ցու­թյա­մբ, այ­լեւ շատ ավե­լի լուրջ, կազ­մա­կեր­պա­կան գոր­ծե­րով ու սե­փա­կան նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րո­վ։ “Վե­տե­րան­նե­րը” կա­րող են հա­վաս­տել, որ հա­մա­ժո­ղո­վր­դա­կան այս շար­ժումն իր մի­ջին տա­րի­քով շատ ավե­լի երի­տա­սա­րդ է 1988-ի Շար­ժու­մի­ց։ Տաս­նյակ հա­զա­րա­վոր երի­տա­սա­րդ­ներ ան­ցան քա­ղա­քա­ցիա­կան ու քա­ղա­քա­կան դաս­տիա­րա­կու­թյան Շա­րժ­ման դպ­րո­ցը, Հան­րա­պե­տու­թյան Հիմ­նա­դիր-նախա­գա­հի դպ­րո­ցը, ստա­ցան գի­տե­լիք­ներ, ձե­ռք բե­րե­ցին ունա­կու­թյուն­ներ եւ որակ­ներ, որ նրա­նց էու­թյան ան­բա­ժա­նե­լի մա­սն են մնա­լու ամ­բո­ղջ կյան­քում։ Դրա­նով հայաս­տա­նյան հա­սա­րա­կու­թյան մեջ ստե­ղծ­վեց վս­տա­հե­լի մի ռե­սուրս՝ ոչ միայն այ­սօր­վա խն­դիր­նե­րը լու­ծե­լու, այ­լեւ ապա­գայում երկ­րի զար­գա­ցումն ու ըն­թաց­քը խո­տո­րում­նե­րից զե­րծ պա­հե­լու հա­մա­ր։

***

­Սույն ժո­ղո­վա­ծուն ընդ­գր­կում է Լե­ւոն Տեր-Պետ­րո­սյա­նի վեր­ջին մե­կու­կես տար­վա ոչ բո­լոր հան­րա­հա­վա­քային ելույթ­նե­րը, հար­ցազ­րույց­նե­րը, մա­մու­լի ասու­լիս­նե­րը եւ այլ նյու­թե­ր։ Մաս­նա­վո­րա­պես այս­տեղ չեն ընդ­գրկ­վել նրա հա­րյու­րա­վոր բա­նա­վոր ելույթ­նե­րը նա­խը­նտ­րա­կան քա­րո­զար­շա­վի՝ հան­րա­պե­տու­թյու­նով մեկ նրա այ­ցե­լու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում, 2008թ. փե­տր­վա­րի 21-29-ին Ա­զա­տու­թյան հրա­պա­րա­կում նրա տաս­նյակ բա­նա­վոր ելույթ­նե­րը եւ այլն։ Եւ այ­դուա­մե­նայ­նիվ, ժո­ղո­վա­ծուն ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րա­ցում է տա­լիս նրա ՎԵ­ՐԱ­ԴԱՐ­ՁԻ ու, դրա հետ կապ­ված, հա­մա­ժո­ղո­վրդա­կան այն Շա­րժ­ման մա­սին, որ շա­րու­նակ­վում է եւ ան­պայ­ման հաս­նե­լու է Հայաս­տա­նում սահ­մա­նադ­րա­կան կար­գի մե­կը­նդ­մի­շտ վե­րա­կա­նգն­ման, եր­կի­րը զար­գաց­ման բնա­կա­նոն ճա­նա­պար­հի բե­րե­լու նպա­տա­կի իրա­կա­նաց­մա­նը։ Ժո­ղո­վա­ծուում ընդ­գրկ­ված նյու­թե­րը այժ­մեա­կան են եւ կա­րեւո­րա­գույն քա­ղա­քա­կան նշա­նա­կու­թյուն ունե­ն։ Բայց ոչ միայն. դրա­նք ունեն նաեւ պատ­մա­կան առաջ­նա­կա­րգ փաս­տա­թղ­թե­րի ար­ժեք եւ ան­փո­խա­րի­նե­լի սկզբ­նաղ­բյուր են ինչ­պես այս, այն­պես էլ նա­խո­րդ տաս­նա­մյա­կի պատ­մու­թյունն ուսում­նա­սի­րող­նե­րի հա­մա­ր։ Այն ան­փո­խա­րի­նե­լի սկզբ­ն­աղբյուր ու հի­մք է լի­նե­լու նաեւ Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան Հիմ­նա­դիր-նա­խա­գա­հի՝ մի­ջազ­գայ­նո­րեն ճա­նաչ­ված ու մի­ջազ­գային մա­սշ­տա­բի, ամե­նա­արդյու­նա­վետ ու ամե­նաին­տե­լեկ­տուալ քա­ղա­քա­կան-պետա­կան գոր­ծիչ­նե­րից մե­կի գի­տա­կան կեր­պա­րը կեր­տող նրա կեն­սա­գիր­նե­րի հա­մա­ր։

­

ԱՇՈՏ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

“Հայկական ժամանակ” 29.05.09